Τα Ψυχοσάββατα
Δεν είναι τυχαίο που κατά την περίοδο της γενικής ευθυμίας και της διασκέδασης της αποκριάς,υπάρχουν ορισμένες μέρες αφιερωμένες στους νεκρούς. Είναι τα Σάββατα της Κρεατινής, της Τυρινής και της πρώτης εβδομάδας της Σαρακοστής, τα οποία είναι γνωστά με την ονομασία Ψυχοσάββατα. Εάν θεωρήσουμε τα Ανθεστήρια ως την αντίστοιχη γιορτή της αποκριάς στην αρχαιότητα δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει πως ήταν και γιορτή των νεκρών, καθώς η γη μπορεί να δέχεται στην αγκαλιά της το νεκρό, είναι όμως και η μήτρα απ’ την οποία προέρχεται κάθε μορφή ζωής. Μάλιστα πολλοί υποστηρίζουν πως οι χοροί για την επίκληση των πνευμάτων συνδέονται στενά και με τις ψυχές των νεκρών, οι οποίες πιστεύεται ότι επιστρέφουν σ’ αυτόν τον κόσμο από την πρώτη εβδομάδα των αποκριών.
Για το λόγο αυτό υπάρχουν πολλές τελετές προκειμένου για τη συγχώρεση τους και την ανάπαυση τους στον άλλον κόσμο. Αυτές τις μέρες ρασκευάζουν σε κάθε σπίτι κόλλυβα, χυλό, χαλβά ή φαγητό και τα μοιράζουν «για να σχωρεθούν τα πεθαμένα» ή επισκέπτονται τους τάφους των νεκρών τους, πάνω στους οποίους τοποθετούν όλα αυτά ως προσφορά στο νεκρό τους. Σε μερικούς τόπους προσφορές στους νεκρούς γίνονται και την Κυριακή της Τυροφάγου. Έτσι, στο Κηπουργιό της Δ. Μακεδονίας κάθε οικογένεια φέρνει στην εκκλησία πίτα, σιτάρι, κρασί, τυρί κ.α. τα οποία μετά τη λειτουργία πηγαίνουν και τα τοποθετούν πάνω στους τάφους, ύστερα τα μοιράζουν και τα τρώνε. Πρόκειται για πανάρχαιες συνήθειες. Στα ανθεστήρια κάποτε παρασκεύαζαν την πανσπερμία, ένα χυλό από είδη οσπρίων, απ’ την οποία απαγορευόταν να φάει κάποιος, καθώς ήταν μόνο για τους νεκρούς. Την ίδια εποχή στη Βοιωτία γιορταζόταν τα Αγριώνια, γιορτή του Διονύσου αφιερωμένη στους νεκρούς. Σήμερα, στη διάρκεια ενός επιμνημόσυνου δείπνου προσφέρεται η μακαρία, για να μακαρίσουν, δηλαδή, να ευχηθούν οι ζωντανοί τους νεκρούς.
«Ανάθεμα που δούλευε τα τρία τα Σαββάτα,
το Κρεατινό, το Τυρινό, τ’ αγίου Θεοδώρου!»
Πρόκειται για τα τρία Σάββατα που θεωρούνται «Ψυχοσάββατα», όπως προαναφέρθηκε.
Ο Γ. Μέγας γράφει σχετικά: «Είναι κοινή πίστη, ότι από την πρώτη εβδομάδα της Αποκριάς αι ψυχαί των αποθαμένων απολύουνται και βγαίνουν στον Απάνω κόσμο. Γι’ αυτό, όταν την προφωνέσιμη εβδομάδα σφάξουν το χοίρο με τον πρώτο μεζέ που θα φάγουν και το πρώτο κρασί που θα πιούν λέγουν «Θεός σχωρέσει τις ψυχές». Σε μερικούς μάλιστα τόπους, όπως στις Κυδωνίες της Μικράς Ασίας, την Τσικνοπέφτην έβραζαν πιλάφι με κρέας και το εμοίραζαν στους πτωχούς για τους πεθαμένους». Την ιερότητα των ημερών αυτών τη δείχνει και η αποχή των γυναικών από κάθε εργασία, η συνήθεια να μη λούζονται τα Ψυχοσάββατα και άλλες τέτοιου είδους απαγορεύσεις. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και μερικές συνήθειες των Ψυχοσαββάτων, που φέρνουν στη μνήμη παμπάλαια παιχνίδια και αγώνες προς τιμή των νεκρών. Για παράδειγμα στην Πυλία τα δύο Σάββατα, το Κρεατινό και το Τυρινό, μαζευότανε στ’ αλώνια και παίζανε τις αμάδες. Μετά πετάγανε και το λιθάρι.
Τέλος, σε καιρό, όπου τα πνεύματα εμφανίζονται και πλησιάζουν τον άνθρωπο, φυσικό είναι να θέλει αυτός να μάθει από εκείνα το μέλλον. Στην ιερότητα και τη δύναμη, που ο άνθρωπος του λαού αποδίδει στις νεκρικές προσφορές, οφείλεται και η συνήθεια να μαντεύονται τα κορίτσια με το μακαρόνι της Τυρινής, καθώς και οι άλλες μαντικές συνήθειες των Ψυχοσαββάτων.
Ο Β. Λαμνάτος αναφέρει σχετικά με αντίστοιχα «μαντικά έθιμα» των ημερών: «Το βράδυ της Τυρινής, όταν στρωθεί το τραπέζι με τα φαγητά, τις πίτες, τ’ ανοιχτάρι κι όλα τ’ άλλα, στρογγυλοκάθεται στην τάβλα ολάκερο το βλαχοσόι. Εύχονται οι γεροντότεροι «χρόνια πολλά και καλή Σαρακοστή» ή «καλή Λαμπρή να μας εύρει» κι αρχίζουν όλοι μαζί να τρώνε. Αυτή, ακριβώς την ώρα που ανταλλάσσονται οι ευχές, οι λεύτερες κοπέλες κλέβουν την πρώτη τους μπουκιά, χωρίς να τις ιδεί κανένα μάτι, για να τη βάλουν τη νύχτα που θα κοιμηθούν κάτω απ’ το προσκέφαλο τους. Ο άνδρας που θα ιδούν στον ύπνο τους εκείνο το βράδυ, πιστεύουν πως θα γίνει και το μελλοντικό τους ταίρι. Άλλες πάλι, το ίδιο βράδυ τρώνε την αρμυροκουλούρα, που ζύμωσαν την ημέρα κρυφά απ’ τους τσελιγκάδες, βάζοντας μέσα μπόλικο αλάτι για να φέρει δίψα τη νύχτα. Έτσι έφευγαν κι έπεφταν για ύπνο, περιμένοντας να ιδούν στ’ όνειρο τους ποιος θα τους έδινε νερό. Αυτόν πίστευαν πως θα τον έπαιρναν κι άντρα τους. Κι ακόμη, όποιος ή όποια φτερνιστεί κατά την ώρα του φαγητού τ’ αποκριάτικο βράδυ, θα φορέσει άσπρα τη Λαμπρή. Τ’ άσπρα εδώ για την κοπέλα σημαίνουν νυφιάτικο φόρεμα.»
Βιβλιογραφία:
Γ. Μέγας: Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας
Β. Λαμνάτος: Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας
is.muni.cz
