Φλωρεντίνη Καλούτση «…Εργάζεται απείρως θετικώτερα υπέρ της ελευθερίας της Ελληνίδος γυναικός, από κάθε κοινωνιολογούσαν φεµινίστριαν».

Άξια θυγατέρα της Κρήτης ήταν και η ζωγράφος Φλωρεντίνη Σκουλούδη – Καλούτση. Γεννήθηκε στο Ρέθυμνο το 1890. Ρίζες της άνθρωποι με παιδεία. Γονείς φωτισμένοι και καλλιεργημένοι. Περιβάλλον καλλιτεχνικό. Το 1906 ξεκινά για το Λονδίνο, απόφαση τολμηρή για την εποχή. Από το 1906 ως το 1911 σπουδάζει ζωγραφική στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών του Λονδίνου, κοντά στον Sickert και άλλους μεγάλους της εποχής. Το 1911 εγκαθίσταται στα Χανιά, μια πόλη που μόλις αρχίζει να βλέπει το φως της ελευθερίας, και γύρω στα 1914 θεμελιώνει το εργαστήρι της στην καρδιά της παλιάς πόλης. Εκεί η καλλιτέχνις ζωγραφίζει και διδάσκει ζωγραφική (σελ 24-25). Μεταφέρει τις πρωτοποριακές ιδέες του ευρωπαϊκού πνεύματος και προσπαθεί να τις συνταιριάσει με τη μεγάλη ζωγραφική παράδοση της Κρήτης. Στο εργαστήρι της ζει τον παλμό της εποχής. Ζωγραφίζει πρόσωπα, τοπία, γεγονότα: τον Ελευθέριο Βενιζέλο, την Ασπασία Μάνου, χανιώτικα σοκάκια, τον «αλήτη σοφο», την Ένωση της Κρήτης, το αναμνηστικό γραμματόσημο της Ένωσης το 1913 κ.ά. Το σπίτι της στη Χαλέπα, όπου ζει μετά το γάμο της με τον ναυτικό πράκτορα Τζώρτζη Καλούτση το 1919, γίνεται «σεμνός ναός της τέχνης», όπως το χαρακτήρισε ο ποιητής Γεώργιος Αθάνας όταν το επισκέφθηκε τον Δεκέμβριο του 1928: « … Είχα την τύχη ερχόμενος στη δοξασμένη Κρήτη / αμέσως να επισκεφθώ το ευγενικό σας σπίτι / και συγκινήθηκα βαθιά σαν λίγο καλλιτέχνης / μες στα σαλόνια του σεμνού αυτού ναού της τέχνης … »

εικόνα. (Σε έκθεση στις αρχές του αιώνα, με την φίλη της Violet Kingsford.)

Η Κρήτη εκείνη την εποχή ζει σηµαντικά ιστορικά γεγονότα. Αγωνίζεται ακόµη για την απελευθέρωση και την ένωσή της µε την Ελλάδα. Η Επανάσταση του Ακρωτηρίου το 1897, η άφιξη του Ύπατου Αρµοστή πρίγκιπα Γεωργίου το 1898 και η συγκρότηση της Κρητικής Πολιτείας, η Επανάσταση του Θερίσου το 1905, η Ένωση µε την Ελλάδα το 1913, αποτελούν µεγάλους σταθµούς της νεώτερης ιστορίας της.

Παράλληλα συµβαίνουν και συγκλονιστικά αρχαιολογικά γεγονότα. Η Κρήτη δονείται από τη σκαπάνη του Άγγλου αρχαιολόγου σερ Άρθουρ Τζων Έβανς. Αποκαλύπτεται το µινωικό θαύµα. Ήδη από το Μάρτιο του 1900 ο Έβανς αρχίζει επίσηµα τις ανασκαφές. Η αυτονοµία του νησιού του δίνει τη δυνατότητα να ξεπεράσει τις µέχρι τότε δυσκολίες, να γίνει ιδιοκτήτης του λόφου Κεφάλα όπου βρίσκεται το ανάκτορο της Κνωσού και να αρχίσει τις εργασίες του. Από τα πρώτα ευρήµατα έρχεται στο φως η τέχνη της Κρήτης. Ένας αρχαίος πολιτισµός ζωντανεύει. Οι πρώτες ανακοινώσεις των ανακαλύψεων γίνονται στο Λονδίνο και στην Οξφόρδη, όπου ο Έβανς διατηρεί τη θέση του Εφόρου στο Ashmolean Museum από το 1884 έως το 1908, υπηρετώντας στη συνέχεια ως επίτιµος. Τα νέα συγκινούν. Ο καλλιτεχνικός κόσµος εντυπωσιάζεται. Η νεαρή ζωγράφος από την Κρήτη, σπουδάστρια τότε στο Λονδίνο, ασφαλώς ενηµερώνεται. Ζει µέσα σε κύκλο καλλιτεχνών και γνωρίζει τα γεγονότα: Η Αγγλίδα φιλη της γλύπτρια και ζωγράφος Violet Kingsford, που αργότερα έζησε στην Κρήτη για πολλά χρόνια, παίζει καθοριστικό ρόλο.

Η Φλωρεντίνη είναι σαν να νοιώθει τη δύναµη της γυναικείας παρουσίας που κυριαρχεί στη µητριαρχική κοινωνία των Μινωιτών, από τη θρησκευτική λατρεία ως την καθηµερινή ζωή, τις ταυροπαιδιές και την οικογένεια. Επηρεάζεται κι εµπνέεται από αυτήν. Συλλαµβάνει τότε την εντυπωσιακή και πρωτοποριακή ιδέα να σχεδιάσει µινωικά θέµατα για να τα χρησιµοποιήσει σε µια σύγχρονη κρητική χειροτεχνία. Φέρνει από το Λονδίνο τετραγωνισµένο χαρτί. Είναι η πρώτη που το φέρνει στην Ελλάδα. Σ’ αυτό το ειδικό χαρτί αποτυπώνει τα σχέδιά της µε θαυµαστή δεξιοτεχνία. Ο «διπλούς πέλεκυς», ο «Πρίγκιπας», «τα κρίνα», «οι πέρδικες», «τα δελφίνια», «τα χταπόδια», «τα χελιδονόψαρα» του «φυτικού» και του «θαλάσσιου ρυθµού», καθώς και οι πολύχρωµες διακοσµήσεις του Καµαραϊκού ρυθµού είναι µινωικά θέµατα, αλλά και τα πρώτα σχέδια της Φλωρεντίνης.

Άλλωστε η Έλενα, σύζυγος του Ελευθερίου Βενιζέλου από το 1921, σε γράµµα της αναφερεται στη γνωριµία της µε τη Φλωρεντίνη Καλούτση µε ιδιαίτερα σηµαντικά και διαφωτιστικά στοιχεία για τη δουλειά της.

« .. .Αυτήν την εποχή σ’ ένα ταξίδι µου στην Κρήτη εγνώρισα για πρώτη φορά την κυρία Φλωρεντίνη Καλούτση. Η θαυµάσια αυτή και πολύ καλλιεργηµένη κυρία είχε δηµιουργήσει ένα ατελιέ όπου οι κάτοικοι της νήσου επήγαιναν και ύφαιναν µε το χέρι, όπως παλιά. Η ιδέα τής ήρθε το 1914, βλέποντας τη µεγάλη φτώχεια των χωρικών της Κρήτης. Όταν άρχισε, την βοηθούσε ένας γέρος υφαντουργός. Χρειαζόταν πολύ µεγάλη υποµονή κατόπιν για να συνηθίσει τις χωρικές, τις συνηθισµένες στις χονδρές δουλειές των σπιτιών και των χωραφιών, να δουλεύουν τα λεπτά νήµατα, ν’ αντιγράφουν σχέδια ξεσηκωµένα από το Μουσείο της Κνωσού, από παλιά χωµατένια σταµνιά και αρχαία αγγεία. Ήταν µια επιτυχία του “Διπλού Πέλεκυ”, που σήµερα απασχολεί εκατοντάδες γυναικών που εκτελούν παραγγελίες από όλην την Ελλάδα και από όλον τον κόσµο … ».  

Οι σηµειώσεις της, µάλιστα, πάνω σε σχέδια απoδεικvύoυν ότι κατέχει καλά τα θέµατα που επιλέγει. Χαρακτηριστικές είναι οι παρατηρήσεις της επάνω στο σχέδιο µε το χάλκινο τύµπανο του Δία: «Το style είναι από τα (Σ) Θυραϊκά, η τεχνική και η υπόθεση είναι κρητικιά» (sic). Τα σχέδια αυτά του Αρχείου της επιβεβαιώνουν την καλλιτεχνική της ευαισθησία και τις ιστορικές της γνώσεις.

εικόνα. (Ξυλόγλυπτη εφαρμογή του πέλεκυ σε πόρτα επίπλου).

Μα και η υφαντική παράδοση του νησιού είναι µια ακόµη πηγή άντλησης σχεδίων. Η Καλούτση εµπνέεται από θέµατα της κεντητικής παράδοσης της Κρήτης του 170υ αιώνα, από τα Κρητικά ποκάµισα µε τους ολοκέντητους ποδόγυρους. Η αναπλαστική και εκσυγχρονιστική της ικανότητα την οδηγεί στη δηµιουργία και νέων σχεδίων, ενώ µεγάλο κεφάλαιο της παραγωγικής της δηµιοuργίας αποτελούν τα περίφηµα υφαντά της υφάσµατα.

Η Φλωρεντίνη Καλούτση αντλεί έµπνευση από την τέχνη και τον πολιτισµό της Κρήτης και δηµιουργεί µια νέα µορφή σύγχρονης κρητικής παραδοσιακής χειροτεχνίας. Για την εφαρµογή των σχεδίων της αρχικά επιλέγει την υφαντική τέχνη. Το ατελιέ της ζωγραφικής γίνεται εργαστήρι της υφαντικής, όπου αναβιώνει η πανάρχαια τέχνη του αργαλειού.

Το εργαστήρι της από το 1922 παίρνει το όνοµα «Διπλούς Πέλεκυς» και µε τη δική της καθοδήγηση διαγράφει µια µεγάλη χρονική διαδροµή. Γνωρίζει µεγάλη άνθηση και ακµή πριν από τον πόλεµο, ενώ σuνεχίζει τη δηµιουργική του παρουσία και µεταπολεµικά, παρά τις τροµακτικές δυσκολίες ποu αντιµετώπισε. Η ακούραστη δηµιουργός σuνεχίζει να εργάζεται σχεδόν ως το τέλος της ζωής της, το 1971.

Εξάλλοu, σκοπός της υφαντικής της δηµιουργίας είναι και να διαφυλάξει την παραδοσιακή κληρονοµιά. Η ίδια γράφει αργότερα το σκεπτικό της στη φίλη της, διαπρεπή λαογράφο Αγγελική Χατζηµιχάλη: «Όταν επέστρεψα στην Κρήτη από το Λονδίνο, όποu εσπούδαζα ζωγραφική, µε λύπην µου είδον ότι ο κρητικός αργαλειός είχε τελείως νεκρωθεί και ότι οι γυναίκες που άλλοτε ύφαιναν, έπλεκαν δαντέλες και τους περισσοτέρους αργαλειούς τους είχον χρησιµοποιήσει ως καυσόξυλα … »(!)

Με τις λέξεις «έπλεκαν δαντέλες» η Φλωρεντίνη εκφράζει την αντίθεσή της στην επιρροή της Δύσης και την επικράτηση της ευρωπαϊκής µόδας και τονίζει την αντίστασή της στο «συρµό» (Ζωρα- Γιανναρά).

Στα µινωικά της θέµατα δεν αποµακρύνεται σχεδόν ποτέ χρωµατικά από τα βασικά µινωικά πρότυπα, το κόκκινο και το πράσινο, το κίτρινο και το γαλάζιο, µαζί µε το λευκό και το µαύρο, που αποτελούν τη χρωµατική κλίµακα της µινωικής τέχνης. Διαλέγει και ταιριάζει τα χρώµατα µε τόλµη και φαντασία. Δεν διστάζει να χρησιµοποιεί σκούρα χρώµατα για το βάθος, όπως ακριβώς στα µινωικά αγγεία, κυρίως τα Καµαραϊκά, όπου συναντούµε ανοιχτόχρωµη διακόσµηση σε σκούρο κάµπο. Ως υλικά επιλέγει το µπαµπάκι, το λινάρι, αλλά και το φυσικό µετάξι, που το κεντά µε κλωστές κουβάρας ή κυκλάκια DMC.  

Εξαιρετικής επινόησης και εφαρµογής είναι η πρωτότυπη χρήση του φυσικού µεταξιού στον αργαλειό για στηµόνι και για υφάδι, σε λευκό ή απαλό κίτρινο χρώµα. Το φυσικό µετάξι είναι άσπρο ή κίτρινο, ανάλογα µε το χρώµα του κουκουλιού (υπάρχουν άσπρα και κίτρινα κουκούλια). Το κέντηµα πάνω στο µετάξι το κάνει συνήθως µε λευκή κλωστή, λίγο χρώµα µπεζ και χρυσό. Με αυτόν τον τρόπο εκτελεί µόνον τα εκλεκτά της σχέδια.  

Και έτσι η «Κρήσσα ζωγράφος» από το 1926 είναι έτοιµη για το µεγάλο τόλµηµα. Διοργανώνει στην Αθήνα εκθέσεις «κατ’ έτος». Τα έργα της εντυπωσιάζουν και τα σχέδιά της κατακτούν την πρωτεύουσα. Σχεδόν ολόκληρος ο αθηναϊκός Τύπος υποδέχεται ένθερµα το γεγονός, ενώ αξιόλογοι δηµοσιογράφοι το σχολιάζουν µε ενθουσιασµό.

Το Μάρτιο του 1926, η εφηµερίδα Βραδυνή, µε τον τίτλο «Το αργαλειό εις την Κρήτη», δlκαιωνε: την επιλογή της Καλούτση: « … Εις τα Χανιά της Κρήτης ήκµαζε άλλοτε εις ευρείαν κλίµακα η βιοµηχανία υφαντών … Όταν ο πόλεµος επέρασε και το νησί των επαναστάσεων κατόρθωσε πλέον να ηρεµήσει, η τέχνη αυτή είχε σχεδόν ξεχαστεί πλέον και οι Κρητικοπούλες δεν ύφαιναν παρά µόνον … την προίκα των. Ένα όµως καλλιτεχνικόν ενδιαφέρον κατόρθωσε να επαναφέρει εκ την επιφάνειαν αυτήν την εντελώς ιδιαιτεραν τέχνην του κρητικού αργαλειού, µε νέαν ορµήν και ακµήν … »  

Για την ίδια αυτή έκθεση του 1926, γράφουν στην εφηµερίδα Πολιτεία ο Φώτος Πολίτης και στο Εµπρός ο «Αθηναίος». Ευµενή σχόλια, επίσης, αφιερώνουν η Καθημερινή, η Πρωία και το ΈΘνος, ενώ το ΕλεύΘερον Βήµα στις 22 Απριλίου 1926 σχολιάζει: «Τα µινωικά σχέδια είναι κάτι εκτάκτως γραφικόν εις την διακόσµησιν και εµφανίζονται χάρις εις την πρωτοβουλίαν και τους κόπους της κυρίας Καλούτση, διά πρώτην φοράν … », ενώ δηµοσιεύει και σκίτσο της Φλωρεντίνης από το γνωστό σκιτσογράφο Φωκίωνα Δηµητριάδη.

Τον Μάιο του 1930 η εφηµερίδα Η Ελληνική γράφει: «Ό,τι µόνον ο Ξανθουδίδης στην Κνωσσό µας έκανε να δούµε και ό,τι δεν ελπίζαµε να ξαναδούµε ποτέ, µας το ‘δειξε προχθές η επίσκεψίς µας στην έκθεσι του Διπλού Πελέκεως, την οποίαν κατ’ έτος η κρήσσα ζωγράφος κυρία Καλούτση (το γένος Σκουλούδη της οικογενείας Ρεθύµνου) διοργανώνει … Η κα Καλούτση έχει εκθέσει τα καλλιτεχνήµατα της µεγάλης πατρίδος της. Υφαντά, κουρτίνες, φορέµατα, τραπεζοµάντηλα, πετσετάκια, παιδικές φορεσιές, τσάντες, µαντήλια και χίλια δυο άλλα κοµψοτεχνήµατα αληθινά … Στα άψυχα εκείνα υφάσµατα ξαναγεννιέται και ζει και κινείται όλη η µινωική Κρήτη. Ζει και κινείται. Υπάρχει τόση ζωή, τόση κίνησις στις πολύχρωµες εκείνες κλωστές, πλεγµένες µε προσοχή και µε τέχνη, που προδίδουν την ιστορικήν γνώσιν. Τόση επιτυχής εκλογή και αρµονία στα χρώµατα, που προδίδουν την συνέχειαν της φυλής … Η Ελλάδα η σηµερινή παρουσιάζεται στα µάτια µας µε την κυρίαν Καλούτση. Η κυρία αυτή κάθεται όλο το χρόνο στα Χανιά. Στο µυαλό της µέσα στριφογυρίζουν τα µινωικά σχέδια. Τα δουλεύει, τα στρογγυλεύει, τα κάνει ήρεµα, απαλά, χαϊδευτικά στην όραση, τα χαράσσει σ’ ένα χαρτί και τότε καλεί τις Χανιωτοπούλες, τους δίνει τα σχέδια και τις στέλνει στα σπίτια τους να τα εκτελέσουν στον αργαλειό επάνω … »

Η ίδια η Φλωρεντίνη, το 1934, γράφει στη φίλη της Αγγελική Χατζηµιχάλη και φανερώνει τη «µεγάλη φιλοδοξία» της: « … εις την µικράν αυτήν γωνία της ελληνικής γης που ζω, εργάζοµαι και προσπαθώ να δηµιουργώ συνεχώς νέα σχέδια, νέα είδη, διά να αναπτύξω µία σύγχρονη ελληνική τέχνη, εφάµιλλη ενός µακρινού πολιτισµού, του Κρητικού, ο οποίος τόσα έδωσε. Είθε να το κατορθώσω … Συνέλεξα παλαιά κεντήµατα και δηµιούργησα δικά µου σχέδια. Δηµιούργησα 250 (διακόσια πενήντα) σχέδια µε µοτίβα παλαιά κρητικά, χωρικά, µινωικά και προσπαθώ να ενώνω το ωραίον µε το ωφέλιµον … Οι εργάτριες παίρνουν το σχέδιο, τις κλωστές,οδηγίες κλπ. και εργάζονται στα σπίτια τους και έτσι και τα παιδιά τους επιβλέπουν και κερδίζουν τα προς το ζην … ». Και ο Φώτος Πολίτης ήδη από το 1926 γράφει στην Πολιτεία:

«…Εργάζεται απείρως θετικώτερα υπέρ της ελευθερίας της Ελληνίδος γυναικός, από κάθε κοινωνιολογούσαν φεµινίστριαν».  

Το εργαστήρι της Φλωρεντίνης Καλούτση, που δουλεύει ασταµάτητα, δίνει δουλειά σε 150 χειροκίνητους αργαλειούς. Περίπου διακόσιες γυναίκες µπορούν να έχουν απασχόληση και να κερδίζουν χρήµατα. Δουλεύουν στους αργαλειούς, στο βαφειο, το ραφειο, το σιδερωτήριο, ενώ πολλές υφαίνουν στα σπίτια τους. Η Καλούτση συγκροτεί, έτσι, µια από τις πρώτες οργανωμένες οικοτεχνίες στην Ελλάδα. Τα υφαντά της ξεπερνούν γρήγορα τα ελληνικά σύνορα. Οι καλλιτεχνικές της δηµιουργίες φερνουν το µήνυµα της αρµονίας της Κρητικής τέχνης μακριά, ως τα σαλόνια του Λονδίνου και του Παρισιού, της λαίδης Κρώσφηλδ, ακόµη και της βασίλισσας της Αγγλίας.

Μια «lady που έχει ένα από τα πιο καλλιτεχνικά διακοσµηµένα σπίτια στο Παρίσι», όπως σημειώνει η Έλενα Βενιζέλου σε γράµµα της, την ευχαριστεί για το φόρεµα που της έστειλε, μ’ έναν ύµνο στην τέχνη της: « … Αυτό το φόρεµα είναι τόσο ωραίο, τόσο κοµψό, τόσο λαµπερό που δεν παύω να το θαυµάζω. Είναι χάρµα οφθαλµών, η µαγεία του ηλιοβασιλέµατος.

Οσο για το κέντηµα από χρυσό και ασήµι, είναι συνδυασµένο µε επιστηµοσύνη και γούστο τόσο τέλειο που είναι ένα πραγµατικά άξιο έργο τέχνης του µεγάλου τόπου που προέρχεται. Οι ευχαριστίες µου δεν είναι παρά η αδύνατη ηχώ της ευχαρίστησης που µου δώσατε».

Τα εργόχειρα της παρουσιάζονται και σε δεκάδες εκθέσεις στις µεγάλες πρωτεύουσες της Ευρώπης, στην Αµερική, στην Αίγυπτο αλλά και σε ελληνικές πόλεις, κι είναι πολλά τα χρυσά, αργυρά και χάλκινα βραβεία και ΟΙ έπαινοι που κερδίζουν.  

Εκτός από την υφαντική, η Καλούτση για την εφαρµογή των σχεδίων της χρησιµοποιεί την Ξυλογλυπτική και δηµιουργεί ένα νέο είδος Κρητικού επίπλου. Σχεδιάζει σε διαφανές χαρτί κασέλες, καρέκλες, τραπέζια, ντουλάπες, γραφεία, βιβλιοθήκες κ.ά. και προχωρεί στη διακόσµησή τους κυρίως µε µινωικά θέµατα. Σχεδιάζει τη σαρκοφάγο από τα βασιλικά ανώγεια για να την κάνει κασέλα, το δίσκο της Φαιστού για τραπέζι, ενώ το πλαίσιο από την προανακτορική πυξίδα της Ζάκρου, σχέδιο που εφαρµόζεται και σήμερα ευρύτατα, το εφαρµόζει σαν διακοσµητικό τελείωµα σε καρέκλες, τραπέζια κ.ά. Σχεδιάζει, ακόµη, τον πρίγκηπα, τη θεά µε τα υψωµένα χέρια, το δέντρο της ζωής κ.ά.

Με τα σχέδια και τις οδηγίες της εργάστηκαν φιλότιµοι ξυλογλύπτες και απέδωσαν ωραιότατα Κρητικά έπιπλα. Η παρέµβασή της άνοιξε σηµαντικό δρόµο. Η εργασία αυτή γνώρισε μεγάλη άνθηση στην εποχή της και ευτυχώς εξακολουθεί να υπάρχει και σήµερα.

Το γραφείο και το σαλόνι του Διευθυντή της Νοµαρχίας Χανίων είναι από δικό της µινωικό σχέδιο, ενώ υπάρχουν πολλά άλλα κοµψότατα τραπέζια, καρέκλες και κασέλες που κοσµούν σπίτια στην Αθήνα, τα Χανιά και αλλού. 

Πηγή Πληροφοριών:

“Φλωρεντίνη Καλούτση και η Τέχνη της Κρήτης”

(φωτ.: “Φλωρεντίνη Καλούτση και η τέχνη της Κρήτης”)

Συγγραφέας: Ζωή Μητσοτάκη