Επιμέλεια- φωτογραφίες: Βασιλική Παπουτσάκη
Η Μονή Παναγίας Κρουσταλλένιας, από τις ιστορικότερες μονές της Κρήτης, είναι κτισμένη στην ανατολική πλευρά του Οροπεδίου Λασιθίου, σε υψόμετρο 850 μέτρων, σε έναν κατάφυτο με πρίνους και ασφένδαμους λόφο, πολύ κοντά στο Τζερμιάδο και στα χωριά Άγιος Κωνσταντίνος και Μαρμακέτο. Βρίσκεται 42 χιλιόμετρα Δυτικά από τον Άγιο Νικόλαο και 92 Νοτιοανατολικά από το Ηράκλειο.
Εορτάζει με λαμπρότητα στις 15 Αυγούστου. Σήμερα έχει τρεις μοναχούς
Το μονόχωρο καμαροσκέπαστο καθολικό, αφιερωμένο στη Παναγία και χρονολογούμενο στη βενετική περίοδο, βρίσκεται στο υψηλότερο σημείο του χώρου που καταλαμβάνει το μοναστηριακό συγκρότημα. Τα υπόλοιπα κτίσματα της μονής που εκτείνονται βόρεια και δυτικά του καθολικού, υπήρξαν αποτέλεσμα αλλεπάλληλων επεμβάσεων κατά τον 19ο και πρώιμο 20ο αι., και ανακαινίστηκαν πρόσφατα.
Στον περίβολο της Μονής υπάρχουν δώδεκα τεράστιοι πρίνοι, των οποίων οι ρίζες τους έχουν ουσιαστικά αγκαλιάσει το βράχο και προσφέρουν ένα μοναδικό θέαμα.
Ένας θρύλος αναφέρει, ότι ο πρίνος παραπλεύρως των κελιών , στη νότια πτέρυγα της μονής, έχει 18 κλώνους, όσα δηλαδή τα χωριά του Οροπεδίου Λασιθίου, τα οποία και προστατεύει.,
Δεν είναι γνωστό από ποιους και πότε ιδρύθηκε, αν και θα πρέπει να υπήρχε ήδη από τη Β’ Βυζαντινή περίοδο της Κρήτης (961-1204).
Η ιστορία του συνδέεται στενά με την ιστορία του ίδιου του οροπεδίου Λασιθίου και σύμφωνα με ορισμένες πηγές υπήρξε κέντρο συγκέντρωσης επαναστατών κατά των Ενετών. Από το 1293-1543 όμως οι Ενετοί αποφάσισαν να ερημώσουν το οροπέδιο ακριβώς επειδή ήταν κέντρο επαναστατικής δράσης, οπότε λογικά τότε πρέπει να εγκαταλείφθηκε και η μονή.
Η καινούρια σελίδα στην ιστορία της Κρουσταλλένιας άνοιξε το 1543 όταν ανακαινίστηκε από τη μοναχή Παλαντία που ήρθε στην Κρήτη μαζί με άλλους Πελοποννήσιους πρόσφυγες. Στη συνέχεια, με την κατάκτηση της Κρήτης από τους Τούρκους εγκαταστάθηκαν εδώ άντρες μοναχοί και η μονή συνέχισε την επαναστατική της δράση, την οποία «πλήρωσε» με τεράστιες καταστροφές και λεηλασίες κατά την επανάσταση του1821. Παρόλα αυτά, το 1866 ήταν το στρατηγείο των επαναστατών και παράλληλα την ίδια εποχή λειτουργούσε στο χώρο της το πρώτο σχολείο του οροπεδίου. Δυστυχώς η καταστροφή του 1867 αλλοίωσε την παλιά αρχιτεκτονική φυσιογνωμία της σε σημείο που τα σημερινά κτίρια δε θυμίζουν σε τίποτα την παλιά μορφή της, αφού τα περισσότερα χτίστηκαν από την αρχή.
Αξίζει να διαβάσουμε το ποίημα Για την Παναγία του Νικ. Τυπάλδου (Παναγίες της Κρήτης – πέντε θεομητορικὰ ποιήματα, ἐκ τῆς Χριστιανικῆς Λογοτεχνικῆς Συντροφιᾶς «Ἅγιος Νικόλαος Κρήτης», 1975,
ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΡΥΣΤΑΛΛΕΝΙΑ
Σὰν μὲ φτερὰ τοῦ ἀγγέλου πρωτοστάτη,
σὰν ἕνα σμάρι γλάροι σὲ πομπή,
σὰν χαμομήλια σ᾿ ἄνοιξης παλάτι
καὶ σὰν ἀπὸ διαμάντια ἀναλαμπή,
τοῦ Λασιθίου σου, φίλοι χαρωποί,
μὲ τ᾿ ἄσπρα τους πανιὰ τὰ φαρψουρένια,
οἱ ἀνεμόμυλοι, ἕνα γύρω σου, σκοποί,
Μητέρα, Παναγιά μου Κρυσταλλένια.
Δρῦς δροσοβόλες καὶ πουλιὰ γεμάτη,
νεροσυρμὲς ποὺ ὑμνολογοῦνε στὴ σιωπή,
φῶς γύρω τὰ περζόλυα, φῶς οἱ βάτοι,
ποὺ πάει, δειλά, στὸ νάρθηκα νὰ μπῆ
κι ἐκεῖ, ἄφθορο, ἀμόλυντο, νὰ πῇ
τὴν προσευχή του τὴ μαλαματένια,
μὲ τῆς φτωχῆς μου πίστης τὸ κουπί,
Μητέρα, Παναγιά μου Κρυσταλλένια.
Στὴ μυστικὴ προσέγγισή σου κάτι,
κάποια ῥοὴ ἐλπίδας χαρωπή,
στὸν κάθε κουρασμένο σου διαβάτη,
πού ῾χει ματιὰ ἀπ᾿ τὸ κρίμα σκυθρωπή,
χαρίζεις. Πάει νὰ σπάσῃ, νὰ κοπῇ
ἡ ρίζα τοῦ κακοῦ ἡ τσιμεντένια,
μπρὸς στὸ Χριστό σου —Βρέφος νὰ ντραπῇ,
Μητέρα, Παναγιά μου Κρυσταλλένια.
Σὰν λύρας Κρητικῆς γλυκοσκοποὶ
κι ἡ δέηση ἡ δική μου. Νεραϊδένια
της Δίκτης ζωγραφιά, ἀντρείας σκεπή,
Μητέρα, Παναγιά μου Κρυσταλλένια…
.
