[Το κείμενο αποτελεί εισήγηση της Βούλας Επιτροπάκη, κατά την βράβευση της Οικογένειας Νικολάου Ψιλάκη από το Λύκειο των Ελληνίδων Ηρακλείου (Δημοτική αίθουσα “Μανώλης Καρέλης”, 26-9-2016).]
… φλοίσβοι/
που δεν χώρεσαν σε γραφές, απαγγέλω τις λέξεις
που στον ενεστώτα τους
αόριστο το ταξίδι μου γράφεται… /
Νομίζω πως κάποτε θα μπορέσω να διαβάσω την άγραφη όψη/
…Μικρή κι ατέλειωτη η γη μου /
που πυρπολείς το φως με τα κρινάκια της άμμου/
με περιέχεις/ …
(Ν. Ψιλάκης, Οίνωψ πόντος, εκδ. Καρμάνωρ, 2004, σ. 12)
Περί το έτος 1995 ιδρύθηκε στο Ηράκλειο ο εκδοτικός οίκος “Καρμάνωρ” από τον εκδότη, ποιητή, συγγραφέα, φωτογράφο και δημοσιογράφο κ. Νίκο Ψιλάκη.
Ο Καρμάνωρ, σύμφωνα με τον Παυσανία, ήταν ο Κρήτας ιερομάντης που εξάγνισε τους θεούς Αρτέμιδα και Απόλλωνα (καλούμενον έκτοτε Πύθιο), από το φόνο του φοβερού όφεως/ δράκοντα Πύθωνα, που είχε γεννηθεί μετά τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα, επιφέροντας καταστροφές στη χώρα νότια του Παρνασσού. Παιδιά του Καρμάνoρα ήταν ο Εύβουλος και η Χρυσόθεμις, μητέρα του ποιητή Φιλάμμωνα, που θεσμοθέτησε πρώτη μουσικούς αγώνες.
Στον κρητικό εκδοτικό οίκο Καρμάνoρα λοιπόν, είδαν το φως της δημοσιότητας μέχρι σήμερα ελληνικοί και ξενόγλωσσοι τίτλοι βιβλίων. Μεταξύ αυτών, κατά τη βάση της , απαριθμούνται, και τα εξής συλλογικά έργα, με συγγραφείς τον ίδιο τον εκδότη και την επίσης συγγραφέα, σύζυγό του, καθηγήτρια Αγγλικής Φιλολογίας κα Μαρία Μπιτσακάκη-Ψιλάκη:
• Ο πολιτισμός της ελιάς Το ελαιόλαδο, κατά το έτος 1995, που ανατυπώθηκε, μεταφράστηκε και εκδόθηκε σε πολλές γλώσσες. Πρόκειται για τεκμηριωμένη μελέτη αλλά και χρηστικό εγχειρίδιο, που καλύπτει σφαιρικά το θέμα Ελλάς-ελιά-λάδι, που έχουν σχέση προαιώνια, ερωτική, σχέση με την υγεία και τον πολιτισμό.
• Το ίδιο έτος 1995, εκδόθηκε το έργο Κρητική παραδοσιακή κουζίνα, με επίσης επανειλημμένες επανεκδόσεις και μεταφράσεις σε πολλές γλώσσες. Είναι προϊόν εμπεριστατωμένης έρευνας πάνω στις διατροφικές συνήθειες της κρητικής υπαίθρου, με 520 επώνυμες συνταγές. Το βιβλίο χαρακτηρίστηκε «αλφαβητάρι» της κρητικής διατροφής, της ενδεδειγμένης μάλιστα και ιατρικά.
• Το 1997, εκδόθηκε το συναφές (Το) κρητικόν εδεσματολόγιον: κρητική παραδοσιακή κουζίνα.
• Ακολούθησε Το ψωμί των Ελλήνων και τα γλυκίσματα της λαϊκής μας παράδοσης, το 2001. Σταρένιο, κρίθινο, μιγαδερό… συκόψωμο, αχλοδόψωμο, ζυμαρικά, χόντρος, τραχανάδες, πρόσφορα και άρτοι…, το ελληνικό ψωμί, καθημερινό και ιερό μαζί, από τα πλουμιστά της Κρήτης μέχρι τον Πόντο, τη Θράκη, τη Μικρασία, την Αλεξάνδρεια. Για την εκκλησιά, το γάμο, τη Λαμπρή ή τα Χριστούγεννα. Πολιτισμός πανάρχαιος αλλά και σύγχρονος. Η Μαρία και ο Νίκος Ψιλάκης ερευνούν στο βιβλίο αυτό το εθιμικό και πολιτισμικό πλαίσιο του ψωμιού, παραθέτουν 450 συνταγές και πλήθος πληροφοριών για την παράδοση.
• Το 2002, εκδόθηκαν Τα βότανα στην κουζίνα. Το έργο αναφέρεται σε μαγειρική με επιλογές από το φαρμακείο της φύσης, κατά τρόπον ώστε, η Φύση επανασυνδέεται με τον σύγχρονο άνθρωπο, μέσα από τη οδό της διατροφής που ακολουθούσαν οι κάτοικοι του μεσογειακού χώρου για χιλιάδες χρόνια.
Όλα τα παραπάνω βιβλία έτυχαν πολλών ανατυπώσεων στα ελληνικά, στα αγγλικά με μεταφράστρια την ίδια τη συγγραφέα, αλλά και σε άλλες γλώσσες: γαλλικά, γερμανικά ρωσικά, κινεζικά κ.λπ.
Τα κείμενά τους συνοδεύονται από συναφείς φωτογραφίες του Νίκου Ψιλάκη ως φωτογράφου. Παρέχουν ουσιαστική αξία και πρακτική χρησιμότητα για το μελετητή, για τον ειδικό και ερασιτέχνη διατροφικό δημιουργό και αποτελούν πανόραμα των ηθών και “τρόπων” της λαϊκής παράδοσης, αλλά και μουσειακό αρχείο για τον επισκέπτη.
Τα βιβλία έχουν λάβει σημαντικές κριτικές από γνωστούς ερευνητές, καθηγητές και κριτικούς.
Η συγγραφέας Μαρία Ψιλάκη το γένος Μπιτσακάκη, κατάγεται από το Πετροκεφάλι Δήμου Φαιστού. Σπούδασε Αγγλική Φιλολογία και δίδαξε κατά την καριέρα της στο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Κρήτης.
Όσον αφορά το μεταφραστικό της έργο, εκτός τη μετάφραση των προαναφερόμενων βιβλίων, μετέφρασε και έργα του Νίκου Ψιλάκη, που θα δούμε ακολούθως.
Επίσης, προέβη στη μετάφραση του δίτομου έργου του Εγγλέζου ρομαντικού χαρτογράφου Thomas Abel Brimage Spratt, ο οποίος έφτασε στην Κρήτη την άνοιξη του 1851, αναζητώντας και εντοπίζοντας αρχαίες θέσεις και ιστορικά ερείπια. Πρόκειται για το έργο:
• Ταξίδια και έρευνες στην Κρήτη του 1850. Το εν λόγω πόνημα του Spratt οδήγησε, λίγες δεκαετίες μετά, τη σκαπάνη των ευρωπαίων αρχαιολόγων στη Φαιστό, στα Μάλια, στη Ζάκρο, στη Λατώ, αλλά και στο ανυψωμένο λιμάνι της Φαλάσαρνας, και μάλιστα χωρίς να αποδίδουν συχνά, οι εν λόγω αρχαιολόγοι τα δέοντα εύσημα προς τον πρωτοπόρο Spratt και το έργο του, το οποίο, ας σημειωθεί, ήταν εμπλουτισμένο με σκίτσα, μελέτες επιγραφών και λοιπά στοιχεία της περιόδου ανάμεσα στις επαναστάσεις του 1821 και 1866.
Ενάμισι αιώνα μετά τη συγγραφή του Spratt, η Μαρία και ο Νίκος Ψιλάκης ξανακάνουν το ταξίδι του και προχωρούν σε εκτενή σχολιασμό του έργου του, διασώζοντας και τα εξαιρετικά εικονογραφήματα που περιείχε.
ΙΙ.
Η συγγραφέας Έφη Ψιλάκη του Νικολάου και της Μαρίας, συζ. Νικολάου Καλαθάκη, είναι πτυχιούχος του τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας και διδάκτωρ Πολιτισμικών και Κοινωνικών Επιστημών του τμήματος Φιλοσοφικών & Κοινωνικών Σπουδών του Παν/μίου Κρήτης.
Με το πρόγραμμα “Erasmus”, στο “Universidad Autonoma de Madrid” στην Ισπανία, παρακολούθησε μαθήματα Φιλοσοφίας, Ιστορίας της Φωτογραφίας, της Τέχνης, και των Αισθητικών Ιδεών, ενώ, στο Πανεπιστήμιο Πατρών έλαβε μεταπτυχιακή ειδίκευση στη Διδασκαλία της Ελληνικής ως ξένης γλώσσας.
Δίδαξε φιλολογικά μαθήματα σε Λύκεια, ελληνική μυθολογία στη σχολή Ξεναγών Κρήτης, Τουριστική Γεωγραφία, Ελληνική Γλώσσα, Τέχνη, Πολιτισμό και Διαπολιτισμικότητα σε Έλληνες και ξένους φοιτητές στο ΤΕΙ Κρήτης.
Στις ερευνητικές ενασχολήσεις της περιλαμβάνεται η καταγραφή και εικονογραφική τεκμηρίωση του ελληνικού εθιμικού βίου και του υλικού πολιτισμού, θέματα για τα οποία διαθέτει εκατοντάδες ώρες ψηφιοποιημένου υλικού.
Ερασιτέχνις φωτογράφος με παγκόσμια, ωστόσο, βραβεία, καθώς και δύο φωτογραφικές εκθέσεις στο ενεργητικό της, συμμετείχε στο συλλογικό τόμο 18 Φωτογράφοι, ως μέλος της Ελληνικής Φωτογραφικής Εταιρείας Κρήτης, που εκδόθηκε το 2008.
Κάτοχος του τίτλου EFIAP (Excellence της Διεθνούς Ομοσπονδίας Καλλιτεχνικής Φωτογραφίας).
Μέλος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας. Ραδιοφωνική συνεργάτις του “Ράδιο Κρήτη”, αρθρογράφος στα περιοδικά “ΥΠΕΡ X”, “Κρητικό Πανόραμα”, “Explore Nature” και αλλού.
Στο επιστημονικό έργο της περιλαμβάνονται δύο βιβλία, διδακτικές σημειώσεις, η επιστημονική διατριβή στο Πανεπιστήμιο Κρήτης «Ο κόσμος της πέτρας», δύο σύντομα ντοκιμαντέρ, εισηγήσεις και δημοσιεύσεις αρχαιολογικών και λαογραφικών θεμάτων, σε συνέδρια, σεμινάρια και επιστημονικά περιοδικά.
Συμμετέχει στον συλλογικό τόμο Καφενεία στην Κρήτη, που εκδόθηκε στο Ηράκλειο από τις εκδόσεις “Τυποκρέτα”, το 2009. Ένα φωτογραφικό λεύκωμα που φωτογραφίζει τη ζωή στους ειδικούς αυτούς χώρους, που έχουν τους δικούς τους κανόνες λειτουργίας και τον σπουδαίο κοινωνικό ρόλο στο μεταίχμιο μιας εποχής.
Σχετικά πρόσφατα, η Έφη Ψιλάκη επιμελήθηκε επιστημονικά, μαζί με τον κ. Μανώλη Δρακάκη, τα εξής, δύο βιβλία συνεδριακών Πρακτικών:
α) τον τόμο Ἐν Γορτύνῃ καί Ἀρκαδίᾳ ἐγένετο…, που περιέχει τα Πρακτικά του ομότιτλου, 1ου Διεθνούς Διεπιστημονικού Συνεδρίου Γόρτυνας, διοργανωμένου το 2012 στη Μεσαρά, από την ομώνυμη Μητρόπολη, η οποία και εξέδωσε τον τόμο, το 2014 και
β) Τον τόμο Τέχνη και Πολιτισμός στα χρόνια της Ένωσης, Πρακτικά του Συνεδρίου που οργανώθηκε το 2013, με την ευκαιρία της επετείου των 100 χρόνων από την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, από τον Ι.Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μασταμπά, με τη συνδιοργάνωση του Τμήματος Φιλοσοφικών & Κοινωνικών Σπουδών Πανεπιστημίου Κρήτης και ΤΕΙ Κρήτης, και το οποίο εκδόθηκε από τον κύριο οργανωτικό φορέα, το 2016.
Και τα δύο βιβλία εκδόθηκαν με χορηγία της Περιφέρειας Κρήτης.
Σήμερα, η Έφη Ψιλάκη εργάζεται στο “Χριστιανικό Μουσείο της Αγίας Αικατερίνης Σιναϊτών” της Ι. Αρχιεπισκοπής Κρήτης, στο Ηράκλειο, όπου και επιμελείται το υπό έκδοση βιβλίο του μουσείου Η χριστιανική τέχνη της Κρήτης.
ΙΙΙ.
Η Έφη Ψιλάκη μαζί με τη Μαρία, που «από το 1977 τη λένε και Φαίδρα, είναι παρούσες στη ζωή, στο στίχο και στο εκδοτικό παιγνίδι του» Νίκου Ψιλάκη. «Με την αγάπη τους οι χάρτινες βάρκες του γίνονται πραγματικές», μας λέει σε πρόλογό του, αλλά και σε ποίημα με τίτλο «Φαίδρα».
Ο Νίκος Ψιλάκης, ποιητής, συγγραφέας, εκδότης και δεινός φωτογράφος, γεννήθηκε στην Κασταμονίτσα Πεδιάδος και διέπρεψε στο Ηράκλειο ως γνωστός δημοσιογράφος. Οπλισμένος με Μάστερ Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας, έχει διδάξει Ιστορία και Μοναστηριολογία σε Περιφερειακά Επιμορφωτικά Κέντρα Φιλολόγων και σε σεμινάρια Ξεναγών. Υπήρξε δε, επιστημονικός υπεύθυνος του Κέντρου Επαγγελματικής Κατάρτισης για την ανάδειξη της τοπικής γαστρονομίας.
Πραγματοποίησε: διαλέξεις σε ελληνικά και Πανεπιστήμια των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, εισηγήσεις σε πλείστα συνέδρια στην Ευρώπη (πάνω από 200 στη Γαλλία, Γερμανία, Ελβετία, Φιλανδία, Βέλγιο κ.λπ.), στην Αμερική, στην Ιαπωνία και αλλού, για θέματα πολιτισμού και σχετικά με το κρητικό-μεσογειακό διατροφικό πρότυπο, μεταξύ των οποίων και εισήγηση σε ημερίδα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για το Ελαιόλαδο.
Υπήρξε μέλος της επιτροπής του ΕΟΤ για την καθιέρωση της ελληνικής γαστρονομίας, για σειρά ετών Αντιπρόεδρος της Ελληνικής Ακαδημίας Γεύσης (1997-2007).
Επιμελήθηκε την έρευνα και το σενάριο σε περισσότερα από ογδόντα 80 λαογραφικά και πολιτιστικά ντοκιμαντέρ της κρατικής τηλεόρασης (1986-1993) και πραγματοποίησε δώδεκα (12) εκθέσεις φωτογραφίας σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες και στις Η.Π.Α.
Συντάκτης, συνεργάτης και διευθυντής σύνταξης εφημερίδων, σύμβουλος περιοδικών, επιμελητής επιστημονικών εκδόσεων. Μέλος της Εταιρείας Κρητικών Ιστορικών Μελετών, της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας και λοιπών Ενώσεων.
«Στυλοβάτης του Ράδιο Κρήτη» –κατά δημοσίευμα– , επιμελείτο και παρουσίαζε καθημερινή, ραδιοφωνική εκπομπή, τα τελευταία 29 και πλέον χρόνια, δηλώνει δε σε συνέντευξη, ότι «η δημοσιογραφία είναι έρωτας».
• Ήδη από το έτος 1975, εκδόθηκε η πρώτη ποιητική του συλλογή, με τίτλο 12 Ποιήματα. Ακολούθησαν τρείς επόμενες, με τίτλους: Μερική άποψη, το 1977, με σκίτσα Γιάννη Παρμακέλη, Ο κουτσός μας θεός, το 1985, με εξώφυλλο Ρουσσέτου Παναγιωτάκη και, το 2004, από τις εκδόσεις Καρμάνωρ πλέον, το έργο Οίνοψ πόντος Φωτοποιητικός περίπλους.
• Τα έτη 1993 και 1994 είχαν εκδοθεί ιδιωτικά, με κείμενα και φωτογράφιση του ιδίου, οι δύο τόμοι του έργου του Μοναστήρια και ερημητήρια της Κρήτης. Τα εν ενεργεία, αλλά και εγκαταλελειμμένα θρησκευτικά κέντρα και ερημητήρια του νησιού και η ιστορία τους, από τα βυζαντινά χρόνια ως σήμερα, με πυκνό κείμενο και φωτογραφίες υψηλής ποιότητας. Το έργο Μοναστήρια και ερημητήρια της Κρήτης χάρισε στο Νίκο Ψιλάκη το Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών.
Από τον εκδοτικό οίκο Καρμάνωρ, εκδόθηκαν το ίδιο χρονικό διάστημα, τα έργα του:
• Κρήτες θεοί, με εικονογράφηση του Άγγελου Παπαδημητρίου, ο οποίος εικονογράφησε και το επόμενο,
• Μίνως ο βασιλιάς της Κρήτης, που επανατυπώθηκαν αμφότερα και κυκλοφόρησαν στα Αγγλικά. Ακολουθούν:
• Βυζαντινές μνήμες της Κρήτης, το 1994 και
• το 1995: Βυζαντινές εκκλησίες και μοναστήρια της Κρήτης. Ένας πλήρης οδηγός με κείμενα και φωτογράφηση, για άγνωστους ιερούς τόπους της Κρήτης, που κυκλοφορεί στα Ελληνικά, Αγγλικά και Γερμανικά.
• Το 1996 εκδόθηκε το έργο Κρητική Μυθολογία, με προλογικό σημείωμα του Κώστα Γεωργουσόπουλου. Μύθοι από την προφορική παράδοση και αρχαίους ή νεότερους συγγραφείς, που προσεγγίζονται με αξιοποίηση νεότερων (θρησκειολογικών, ιστορικών, αρχαιολογικών και ψυχολογικών) δεδομένων, και τεκμηριώνονται βιβλιογραφικά, αισθητοποιούμενοι με πλήθος εκλεκτών εικόνων – αναφέρει στα “Κρητικά Νέα” (2/1997) ο Γεώργιος Αικατερινίδης, Δ/ντής Ερευνών του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.
• Το 2003, εκδόθηκε το έργο Ελαίας στέφανος, και στα Αγγλικά. Τα στεφάνια των Ολυμπιονικών, η ελιά της Αθηνάς, η αγριελιά της Ολυμπίας, στεφάνια-έπαθλα των νικητών και έλαιο-έπαθλο των Παναθηναίων. Εθιμικές πρακτικές, το αθλητικό ιδεώδες των αγώνων, η αρχαία θρησκεία και η νεότερη λατρεία αναδεικνύουν το βλαστικό υπόβαθρο των μυητικών τελετών στο βιβλίο αυτό.
• Το 2003 και 2004 ο Νίκος Ψιλάκης συμμετείχε σε συνέδριο της Ακαδημίας Αθηνών, με την εισήγηση «Η ελιά και το λάδι από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα», καθώς και στον σχετικό τόμο Η ελιά και το λάδι στο χώρο και το χρόνο, των Πρακτικών Συμποσίου 2000 της Πρέβεζας, που διοργανώθηκε από το Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.
• Το 2005, εκδόθηκαν οι Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη. Ποιητική και επιστημονικά τεκμηριωμένη προσέγγιση των εθίμων και του λαϊκού πολιτισμού, μετά από πολυεπίπεδη έρευνα, πλαισιωμένη από το φωτογραφικό υλικό του συγγραφέα, δημιουργημένο κατά τη δεκαετία του 1970 και εντεύθεν.
Συγχρόνως, συμμετείχε στα συλλογικά έργα που προαναφέρθηκαν με συνδημιουργό τη Μαρία Ψιλάκη, τα οποία, μεταφρασμένα σε διάφορες γλώσσες, έκαναν γνωστή την κρητική διατροφή σε όλα τα μέρη του κόσμου.
Πλείστα άρθρα και φωτογραφίες του περιέχονται δημοσιευμένα σε πολλά περιοδικά (κάποιων από τα οποία τυγχάνει Σύμβουλος έκδοσης, όπως του δωρεάν διανεμόμενου περιοδικού ΥΠΕΡ Χ , στο οποίο συνεργάζεται και με την Έφη Ψιλάκη. Πολλά δε, άρθρα του είναι δημοσιευμένα στην ιστοσελίδα του εκδοτικού οίκου , ενώ Ποιήματά του έχουν συμπεριληφθεί σε Ανθολογίες ποίησης, όπως στην Ανθολογία Κρητικής Ποίησης 1950-2007, Συμπόσιο Ποίησης Πανεπιστημίου Πατρών, Ταξιδευτής, 2007 κ.λπ.
Για το έργο του Νίκου Ψιλάκη έχουν γραφτεί πάμπολλες κριτικές. Έχει τιμηθεί με πολλές διακρίσεις και βραβεία. Εκτός από το Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών που προαναφέρθηκε, και με το Βραβείο των Δημοσιογραφικών Ενώσεων Ελλάδας, καθώς και το Βραβείο «Νίκος Καζαντζάκης» του Δήμου Ηρακλείου για την προσφορά του στα Γράμματα.
Το 2014, τιμήθηκε από το Δήμο Χανίων, για τη συνολική προσφορά του έργου του, στο πλαίσιο ειδικής τελετής βράβευσης, με αφορμή την παρουσίαση του τότε νεοεκδοθέντος μυθιστορήματός του, με τίτλο Δύο Φεγγάρια Δρόμο.
• Το μυθιστόρημα Δύο Φεγγάρια Δρόμο θίγει ευαίσθητα κοινωνικά θέματα, ήθη και ιστορικά γεγονότα της δεκαετίας του ’50, σ’ ένα “διατοπικό” –θα ’λεγε κανείς– χωριό της Κρήτης, αφού θα μπορούσε να είναι και ολόκληρης της Ελλάδας. «Σκληροτράχηλοι πολεμιστές, ορεσίβιοι χωρικοί, επαναστάσεις, η αντίσταση, το απόσπασμα Χωροφυλακής, πολιτικοί αγώνες και πάτρωνες, εξεγέρσεις και ανατροπές», σε αντιπαράθεση με την κοριτσίστικη ευαισθησία της ηρωίδας του έργου, υφαίνουν τη μυθιστορία και βιογραφούν την εποχή. Δομές και κώδικες, συστήματα εξουσίας με αντίπαλα στρατόπεδα, κοινωνικά και πολιτικά στίγματα, προδοσίες και πάθη, κρατούν τα μυστικά της Μνήμης και της αλήθειας μεταξύ των ηρώων. Και όπως πάντα, ο έρωτας που προσπαθεί να γκρεμίσει τα τείχη.
Είναι αξιοπρόσεκτος ο ώριμος και συνάμα λιτός βηματισμός του συγγραφέα στην οικονομία του έργου. Με σοφή πρωτοτυπία ονοματοδοτούνται σε αυτό, φυσικότροπα, χώροι, ήρωες, άνθρωποι, ζώα, φυτά, στοιχεία της φύσης, ακόμη και οι Άγιοι με ιδιαίτερες προσφωνήσεις, όπως και το ίδιο το όνομα του χωριού «Ανέγνωρο», που παίζει με την οικειότητα της συλλογικής μνήμης και λήθης.
Το έργο βρίθει από στοιχεία άγραφων, εθιμικών νόμων (όπως π.χ. η κλεψά ή το αρνοκλήσι ) και από όλες τις μορφές του λαϊκού λόγου (γητειές, ξόρκια, χορό, τραγούδι και μαντινάδες), ενώ ο συγγραφέας παρεμβαίνει συχνότατα με γνωμικά:
…Λέει πουθενά ο νόμος ότι δεν μπορώ να απολογηθώ με τη μουσική;
… χορεύουν κι οι ψυχές μαζί με το σώμα, χορεύουν για να πουν όσα δεν λέγονται με τα λόγια. Ίσως επειδή ο άνθρωπος ανακάλυψε τη μουσική και το χορό πριν ανακαλύψει το λόγο./
Όλες οι επαναστάσεις του κόσμου ξεκινούν από το λόγο. /
– Πόσο δρόμο θα πρέπει να περπατήσω για να σε βρω;
– … όσο χρειάζεσαι για να διαβείς ένα παραμύθι, Ή και να το σκαρώσεις. Δυο φεγγάρια δρόμο….
Δείγμα γνήσιας, ηθικής παράθεσης της Γλώσσας και της ντοπιολαλιάς χωρίς τραβηγμένα εφέ από συγκοπές, συναιρέσεις και άλλα πάθη (φωνηέντων), όπως άλλωστε και το νεοεκδοθέν έργο του Ν. Ψιλάκη,
• Πολυφίλητη, εκδ. Καρμάνωρ, 2015, με εξώφυλλο του εικαστικού Μανώλη Σαριδάκη. Η καθημερινότητα στην πολιορκημένη, επί είκοσι δύο χρόνια, πόλη του Ενετικού Χάνδακα, «με στέρεα ιστορική τεκμηρίωση, σ’ ένα βιβλίο που δοξάζει την ελληνική γλώσσα», αναφέρει ο Κώστας Γεωργουσόπουλος.
Μια πόλη και μια γυναίκα «διαλέγονται» με τον πόλεμο, τον φόβο, την πείνα, τη στέρηση, το θάνατο και την συνταρακτική και πάντα επίκαιρη προσφυγιά.
Μέσα στα ερείπια, η αγάπη, ο έρωτας ως μνήμη και ως ελπίδα, η ακατάλυτη μητρική φροντίδα, αλλά και η κατανόηση και συγχώρηση, διαρθρώνουν την ανθρώπινη μοίρα, μέσα σε τείχη και μπομπάρδες, με παιδιά που ως τα 23 τους χρόνια δεν έχουν δει ποτέ τα βουνά και τους κάμπους της φύσης.
«Οι πιο στεγανές φυλακές του κόσμου χτίζονται με φόβο» – διαβάζουμε στο στόμα των ηρώων.
Το ελκυστικό λογοτεχνικό ύφος κάνει τον αναγνώστη να συμπάσχει με τους ήρωες ως κοινωνός της τραγωδίας του Χάνδακα, κατά τρόπον ώστε, είναι αδύνατον, στο καθημερινό διάβα του ανάμεσα στα μνημεία του Ηρακλείου, να μην έχει διαρκώς κατά νου ο αναγνώστης την ιστορία της πόλης του: τη Ρούγα Μαΐστρα, τη Στράτα Λάργκα, τους ναούς, τα κτήρια, τα σοκάκια.
Αληθινή ιστορία είναι οι ζωές των ανθρώπων, μας λέει.
Αγαπημένη γη, Πολυφίλητη! Γη μου./
Πολυύμνητη. Πολυδάκρυτη, πολυθρήνητη γη./
… της φωτιάς και των ανέμων. Νησί μου!
Οι ρίζες και η επιστημονική σκευή του Νίκου Ψιλάκη του χάρισαν εξαιρετική, γλωσσική εκφραστικότητα, συγγραφικό ήθος και αυτούσια γλωσσική συναίσθηση, η οποία ξεχειλίζει και στην ποίησή του.
IV.
Στο ποιητικό έργο του ΟΙΝΟΨ ΠΟΝΤΟΣ, έναν Φωτοποιητικό περίπλου, κατά τον τίτλο του, οι στίχοι λειτουργούν αλληλένδετα με την ανά σελίδα παράθεση φωτογραφιών του.
Μικρές, συχνές παρεκβάσεις με μορφή υποσημειώσεων διευρύνουν τους κυρίως στίχους – «πρωτότυπα υποσελίδια σχόλια» τα χαρακτηρίζει ο ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Μ. Γ. Μερακλής, που προλογίζει τον εξαίρετο, σταχωμένο τόμο.
Μέσα σ’ αυτόν, πραγματοποιούνται «ασκήσεις λήθης, ετοιμότητας, βυθού και αποσιωπητικών, πάνω σε μιαν ενεπίγραφη πήλινη πινακίδα».
«Χαράσσοντάς την,/… μικρές ευθείες τεμνόμενες/ οι μνήμες – σε σπονδή – συναρμολογούν το κενό τους,
μας “απάγουν” από το χρόνο και φέρνουν την απόχη
για να συναρμολογήσουμε τις ηττημένες λέξεις.»
Πάνω στην ενεπίγραφη πήλινη πινακίδα,
«Ψηλαφίζω το πρότυπο της φωνής μου/
Με συλλαβές εγχάρακτες/ Πληγωμένες./
…το χέρι που τις χάραξε μάλλον ήξερε από θάλασσα!/
Στην ακτή του οίνοπα πόντου…
Δανείζομαι τις διαθλάσεις για να γνωρίσω τη μνήμη και το χρώμα.
Το λευκό το διδάχτηκα πριν γεννηθώ./
…το χρώμα της αυγής είναι πάντα γυμνό./
… το κόκκινο,/ ανοιχτή πόρτα για να μπαινοβγαίνομε στις φλέβες μας//
Το μαύρο το διάβασα στο κεφαλομάντηλο./
Τα οστά και τα λουλούδια σωπαίνουν,/
όλοι γνωρίζουν τη γλώσσα τους/
… τα ερείπια γιορτάζουν πάντα στα πανηγύρια μας./
Ανασηκώνω τα χρόνια
είναι όλα εδώ – λείπουν όλα…
/το πράσινο/ χρόνος γεμάτος φτερά, μάθαμε πια να περιμένομε./
Απορώ πώς δεν μπορείτε να τ’ αναγνωρίσετε/
Πότνια και Μαρινεύς ασφαλώς./
… οίκονδε πιθανότατα./
Στην παιδική μου φωτογραφία βρέχει ακόμη./
Δεν θέλω να μου δώσει κανείς την ομπρέλα του./
Σκύβω και μαζεύω τις μοναξιές /
όπως η ροδιά… συνθέτει την αρμονία
του πληθυντικού./
Τελικά το ξέρω…/ Είμαι / διάλογος με λέξεις που διδάχτηκα πριν γεννηθώ/
με λέξεις/ που ποτέ δε θα μάθω/».
Το έργο χωρίζεται σε έξι ενότητες: «Περίπλους Αλφαβήτων», «Τα ριζώματα», «Χάρτινες βάρκες», «Ήταν πόλις, λοιπόν!», «Περίπλους στον οίνοπα πόντο» και «Γαία μέσω ενί οίνοπι πόντω…».
«Το λυκόφως. πάντα ένα λυκ- θα ποτίζει τη ρίζα με φως.
Πριν από το χρόνο μια θεά, μήτρα θριάμβου μας είπαν,
περπάτησε την απόγνωσή της στους δρόμους. «ες πίονα Δήμον»./
Κορίτσια πανοπλίες από μαντίλες λευκές…
κορφολογούν σταγόνα με σταγόνα την ανατολή/
από τον Βόθωνα/ κι απ’ τον Κυθιό,/
κι από του Βορδωνάρη τ’ Αρμί/ μέχρι την άκρα του Σαρακηνού.
Οι μαντήλες εξοστρακίζουν τις ριπές του ήλιου/
πάντα ένα λυκ- θα κινεί στο χρόνο το φως/
ένα ριζικάρι την προσμονή/
κι ένα δάκρυ τον έρωτα. Ήταν πόλις!/
… κάτω από την άδεια νεροσυρμή ένα όστρακο, σπασμένο κομμάτι ληκύθου μου φαίνεται (αχ γιατί το ληκ- της να μου ταράζει την αρμονία του φωτός;)».
Στην πλούσια γη του τόπου της Θεογονίας του Ησιόδου, “ες Λύκτον, ες πίονα δήμον”, ο ποιητής «αντάμωσε τον Λυκάονα και τον Στάφυλο…/
Λύκτιος οίνος, επιμένουν οι μνήμες/…
γεύση αθανασίας τολμώ να ψελλίσω.
Ακούμπησα στο άδειο πιθάρι κι όλα γίνονται πάλι πηλός/
επιστρέφουν στην άμορφη φύση τους…
μυρωδιά κρασιού που ζυμώνεται…/
Ήταν πόλις, λοιπόν!»
Στη γη αυτή, αγαπητοί φίλοι, με τα υλικά της, ο ποιητής, στο τέλος – μας λέει – «μπορεί και να φτιάξω μια καινούργια γραφή…/
Θα περιέχει μόνο τις λέξεις που αγαπήσαμε./
Θάλασσα Ελευθερία Έρωτας Έρωτας./
Κι η κάθε γενιά ας συμπληρώνει λέξεις δικές της αγαπημένες.
…/ δεν μπορώ να πω τίποτ’ άλλο για τον άρτο μου./
Κάθε φορά που μαρτυρώ τα μυστικά του προδίδομαι.»
Ο Νίκος Ψιλάκης «έχτισε το σπίτι του στη λευκή γη/ του άγραφου χάρτου/ στο …πείσμα / του άγραφου χρόνου./ Δεν ξέρω αν έγινα ποιητής» – μας λέει σε στίχο του – «έμαθα πάντως να καλώ τα πουλιά στο τραπέζι μου».
V.
Κυρίες και κύριοι,
Φαίνεται πως τούτο το ευρύτερο, Ηρακλειώτικο τοπίο της Κάντιας και της Καστελλιανής, αλλά και της Μεσαρίτικης “Πεδιάδας” στη ρίζα των κρητικών βουνών, λειτουργεί ως αειφόρος ποίηση, που μορφοποιείται στα έργα των τριών παρουσιαζόμενων δημιουργών. Από τα ιερογλυφικά, τις Γραμμικές γραφές και την “Οδύσσεια”, μέσω ενί οίνοπι πόντω, Κρήτη τις γαι’ εστι, καλή και πίειρα, περίρρυτος, κατά τον Όμηρο. Ο χωροχρόνος παίρνει σάρκα και οστά, ευλογώντας τον τόπο και τον Λόγο, στα έργα των τριών δημιουργών, που τιμώνται και τιμούν με το έργο τους την πόλη μας.
Σήμερα, ες πίονα δήμον, ευχόμαστε στον Νίκο Ψιλάκη, στη Μαρία Μπιτσακάκη-Ψιλάκη και στην Έφη Ψιλάκη, υγεία, ευτυχία, ευόδωση στο έργο τους και συνεχή, δημιουργική δραστηριότητα.
Ευχαριστώ.
Ηράκλειο, Δημοτική αίθ. “Μανώλης Καρέλης”, 26-9-2016
Βούλα Επιτροπάκη
[1]< www.karmanor.gr >.
[1] Παυσανία Φωκικά, Λοκρών Οζόλων ([2] «ἀρχαιότατον δὲ ἀγώνισμα γενέσθαι μνημονεύουσι καὶ ἐφ’ ᾧ πρῶτον ἆθλα ἔθεσαν, ᾆσαι ὕμνον ἐς τὸν θεόν. καὶ ᾖσε καὶ ἐνίκησεν ᾄδων Χρυσόθεμις ἐκ Κρήτης, οὗ δὴ ὁ πατὴρ λέγεται Καρμάνωρ καθῆραι Ἀπόλλωνα. Χρυσοθέμιδος δὲ ὕστερον Φιλάμμωνά τε ᾠδῇ μνημονεύουσι νικῆσαι καὶ ἐπ’ ἐκείνῳ Θάμυριν τὸν Φιλάμμωνος[…]»). Κατ’ άλλο μύθο, ο Καρμάνωρ παρείχε «ερωτική φωλιά» στον Απόλλωνα και τη Νύμφη Ακακαλλίδα, κάνοντάς τους δεκτούς στον οίκο του.[1] Ανέστης Κωνσταντινίδης, Λεξικό κυρίων ονομάτων, εκδ. Τα νέα, σ. 259 και
<http://el.wikipedia.org>, <http://el.wikisource.org/wiki/
[1] Εφη Ψιλάκη Ο κόσμος της πέτρας, επιστημονική διατριβή στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, E-Locus Ιδρυματικό Καταθετήριο υπό: < http://elocus.lib.uco.gr>.
[1] Βλ. προσημείωση και ποίημα υπό τον τίτλο «Φαίδρα», στο φωτοποιητικό έργο του Νίκου Ψιλάκη Οίνοψ Πόντος, εκδ. Καρμάνωρ, Ηράκλειο 2004, σελ. 118.
[1]Σε περισσότερα από 80 ντοκιμαντέρ, κατά: <http://www.cretanscongress.gr/35&Itemid=79>.
[1] <http://www.ekriti.gr/article/oi-stylovates-toy-radio-kriti >.
[1] <http://stigmes.gr/gr/grpages/articles/psillakis.html>.
[1] Bλ. σχετική κριτική Νίκου Μακράκη στην εφημερίδα Πατρίς του Ηρακλείου, της 4-2-204, υπό: <http://www.patris.gr/articles/26943/6185?PHPSESSID=#.VCP5Xle5Ff0>
[1] Μεταφράστηκαν στα ιταλικά, ολλανδικά, κινεζικά, αγγλικά, γαλλικά, ρωσικά, γερμανικά και γιαπωνέζικα, δεν γνωρίζω δε, εάν κυκλοφόρησαν και στη Βραζιλία που επέδειξε σχετικό ενδιαφέρον. Βλ. επίσης τους συνδέσμους: 1. Το Φαράγγι της Σαμαριάς / Νίκος Ψιλάκης, επιμέλεια εκδόσεως Γ. Τραχανατζής. 2. Μονή Τοπλού : ένα οδοιπορικό γνωριμίας στην ανατολική γωνιά της Κρήτης /.
[1] http://www.xalkiadakis.gr/arxeia/YPERX/yper_x_76.pdf,
http://www.xalkiadakis.gr/viewer/viewer.php?f=/arxeia/YPERX/YPER%20X%20KALOKAIRI%202016.pdf, κ.λπ.
[1] «Έχομε και τον Άι Νικόλα τον Ξεκαθαριστή στο Ανεμομούρι, αυτόν που τον λέμε και Δικαστή, γιατί δίνουν όρκο στην εικόνα του οι ζωοκλέφτες και ξεδιαλύνουν τις κλεψές. … έχομε και δυο λεβεντονιούς Άι Γιώργηδες, τον Ακροποταμίτη και τον Απριλιάτη στο Περδικονερό. …Οι Γαρδελιανοί έχουν την Παναγία την αποθαμένη, αυτή που τη γιορτάζουν το Δεκαπενταύγουστο. Ποιος θα τους προστατέψει; Η Παναγία που κοιμάται και δεν μπορεί να κουνηθεί ή ο Άγιος Κωνσταντίνος που ήταν βασιλιάς; Ξέρετε εσείς κανένα βασιλιά να δουλεύει; Όλοι τεμπέληδες είναι. Διατάζουν τους στρατηγούς, αυτοί διατάζουν τους λοχαγούς και μετά βάζουν τους φαμέγιους να εκτελέσουν τις εντολές. … Ο Νούφρης μας είναι γέρος αλλά κοτσονάτος, δείτε τον στην εικόνα, χειμώνα καλοκαίρι ολόγυμνος… Έχομε κι εμείς Παναγία, αλλά είναι μικρή, όχι ποθαμένη, ένα κοριτσάκι όλο σβελτάδα, που το πάει η μάνα στο ναό, στο Συμεό. Κι άμα παρουσιαστεί αρρώστια κακή, παίρνει κι εκείνη ένα μικρό βεργάλι και την κυνηγά.» Νίκος Ψιλάκης, Δυο φεγγάρια δρόμο, εκδ. Καρμάνωρ, Ηράκλειο 2013, σελ 171-172.
[1] Όλη η γεωγραφία του τόπου ήταν κλεισμένη σε λίγες λέξεις – μας λέει σε απόσπασμα. Νίκος Ψιλάκης Δυο φεγγάρια δρόμο, εκδ. Καρμάνωρ, Ηράκλειο 2013, σελ 100.
[1] «Έθιμο το ’χαν απαράβατο να μην πειράζουν τα κοπάδια όσων έλλειπαν από το χωριό για οποιονδήποτε λόγο. Κλεψά σε βάρος αρρώστου, διωγμένου, φαντάρου και φυλακισμένου δεν είχε γίνει ποτέ στ’ ανεγνωρίτικα βουνά.… – Ακούσατε, μωρέ, ποτέ σας να ξεκαθαρίσουν κλεψές οι χωροφυλάκοι; Κι αν μπλεχτούν σε καμιά, είναι για να τα κάμουν πλακάκια με τους ζωοκλέφτες. Κάνουν τάχατες ανακρίσεις και δικογραφίες, πάνε στα δικαστήρια κι εκεί παίζεται το χειρότερο θέατρο. Άμα σπάσει ο διάολος τον πόδα του και βρεθεί κανείς ζωοκλέφτης κατηγορούμενος, πράμα σπάνιο βέβαια, οι χωροφυλάκοι στέκονται δίπλα του σαν προστάτες…». Νίκος Ψιλάκης, Δυο φεγγάρια δρόμο, εκδ. Καρμάνωρ, Ηράκλειο 2013, σελ. 250.
[1] «Παλιό έθιμο ήταν το αρνοκλήσι. Όταν κακοπάθαινε κάποιος βοσκός δεν τον άφηναν οι άλλοι μοναχό να παλέψει τη συμφορά του. Καλούσαν μάζωξη στη μάντρα του, έσφαζαν αρνιά, έτρωγαν κι έπιναν όλη τη μέρα. Μοναδική υποχρέωση ήταν να φέρει μαζί του ένα ή περισσότερα ζωντανά. Μαζευόταν έτσι η πρώτη καινούργια συρμαγιά, ο κακοπαθημένος βοσκός ήταν έτοιμος πια να αρχίσει από την αρχή και ν’ αναπιάσει το κοπάδι του.» ό.π., σελ.314.
[1] «Δικό μας ή ξένο το κράτος, το άδικο είναι άδικο. Κι αφού είναι δικό μας και το πονούμε, ας το χτίσομε από την αρχή./…Ο γέρο πολεμάρχος είχε μια παράξενη εμμονή στους άγραφους νόμους . τους παράβαλε κάθε φορά με τους νόμους του χωροφύλακα και τους έβρισκε άσφαλτους»: ό.π., σελ. 82. «… κι ο ζυγός θέλει δυο. τις ζέφνεις, βάζεις και το αλέτρι στη μέση και κάνεις το ξερό χώμα καταπράσινο περβόλι»: ό.π., σελ. 84. «… Οι λεύτερες ψυχές θέλουν ανοιχτάδα, θέλουν κι αέρα καθαρό, θέλουν χαράκια να πατούν και βράχους να σαλεύουν, να μη βουλιάζει η γης σαν μπαμπάκι στο ζάλο τους…./ …Άμυαλοι άνθρωποι, δεν κατέχετε πως έβαλα τους μισούς να δουλεύουν για να ζουν κι οι άλλοι μισοί;/ – Κακό που το έχει ο Έλληνας, δώστου αρχηγιλίκι και πάρε του την ψυχή./ …και τώρα σου μύρισε Κορέα; Να προστατέψεις ποια πατρίδα και από ποιους;/ Ο Θεός με το Δαίμονα, το καλό με το κακό. Δεν ξέρω αν είναι αλήθεια. Ξέρω, όμως, ότι δυο άλλες δυνάμεις είναι σε πόλεμο από τότε που μαζώχτηκαν οι άνθρωποι από τα σπήλια και κάμαμε κράτη: οι λαοί με την εξουσία./ Η παλικαριά θέλει ψυχή, δεν θέλει χατζάρες./ Στα λόγια η ελευθερία είναι ωραία, καλοφτιαγμένη. Και προπαντός είναι ολόκληρη. Στην πράξη είναι καχεκτική, μίζερη. Και, προπαντός, μισή./… Κακότυχη πατρίδα να έχεις σαράντα πέντε κόμματα κι εξήντα δυο καμπάνες…/ Ως τώρα δεν βρήκα κόμμα να με χωρεί. εσύ μπορείς να καταλάβεις, τα κόμματα δεν είναι για τους κουζουλούς σαν εμένα, είναι για όσους περιμένουν πλερωμή για το ψηφαλάκι τους./ / Αμ η πείνα δεν τα τρώει τα ψέματα./ … Οι δικοί μας νόμοι λένε ότι αν κινδυνεύει ένας, κινδυνεύουν όλοι./ … άμα πεις το πατερημό δεν στέκει κανένα μιαρό δίπλα σου, ούτε ο δαίμονας ούτε ο Νωματάρχης…//… Όλα τα πλάσματα θέλουν φως, αγωνίζονται για το φως. / /… ένας δίκαιος νόμος υπάρχει… – Ο νόμος του Θεού…/ …Ρώτα τον απατό σου, μέσα σου είναι χτισμένο ένα κομμάτι Θεός… Κι αν το βρεις δεν έχεις χρεία κανέναν. /Δικό μου είναι ό,τι θωρώ, όσο το γροικώ κι όσο το αγγίζω./…Ο κάθε μύθος κρύβει μια ιστορία μέσα του. Το ίδιο και η κάθε ιστορία. Κρύβει κι αυτή ένα κομμάτι του μύθου, μικρό ή μεγάλο, δεν έχει σημασία…/ …Δεν τους πιάνουν τους νεκρούς ούτε σφαίρες ούτε βόμβες. Γίνονται φωτιά και τραγούδι…/ …Τον πεντοζάλη τον χορεύεις για να σε βλέπουν τα βουνά κι ο Θεός… Τη σούστα τη χορεύεις για να σε βλέπει η γυναίκα και να ριγά το κορμί της./ Πόσα φεγγάρια χωρούν σε έναν εξώστη; Όσα χρειάζεται ένα παραμύθι για να κινήσει από την αρχή.»: ό.π. σελ. 39, 70, 92, 95, 97 , 99, 101,117, 118, 127, 142, 145, 147, 255, 256, 379, 386, 392 επ., 399, 419.
[1] «…μ’ ένα τσούρμο κοπέλια.. και δυο μαρτάρικες αίγες να της κλουθούνε./… έβλεπα στο σώχωρο να κιουκιουρίζουν/…τον είχε τον κακό λόγο στον πόρο της μπούκας της…/ Αυτή ’ναι μωρέ η παλικαροσύνη σας; Να ’χετε μια ξένη γυναίκα και να την τσαλοπατείτε λες κι είναι σκούλικας;…/ … μαντάλωσε την εξώπορτα, κλειδαμπαρώθηκε, κι αποκεί, που δεν την έβλεπε κανείς, άρχισε να δίνει χαχαλιές τους πούλους…/ Ελιά του Μουρχούτη λέγανε ένα γέρικο δέντρο, μια χοντρολιά στην άκρα του χωριού, γεμάτη ξεράδια και λουμάκους που ξεφύτρωναν από τη ρίζα της. Στα χρόνια του πατέρα του οι Τούρκοι είχαν δέσει αγχόνη στα κλαδιά της…»: ό.π. σελ. 31, 32, 49, 62, 91, 138.
[1] Βλ. κριτικές για το έργο στο: Ελευθερία Τραΐου, «Ιστορία είναι οι ζωές μας», “Η Καθημερινή”, 23.7.2016, καθώς και κριτικές για όλα τα έργα του Νίκου και Μαρίας Ψιλάκη, στο < www.karmanor.gr > και αλλού.
[1] «κοινά θεματολογικά χαρακτηριστικά (γραμμένα από το 1978 μέχρι σήμερα) και τα ενέταξε σε μια από τις πιο προσεγμένες εκδόσεις που έχουμε δει τα τελευταία χρόνια.»: Κριτική του Κ. Π., Ωριμος ποιητικός λόγος εντυπωσιακές φωτογραφίες Ο “Οίνοψ πόντος” του Νίκου Ψιλάκη, της 7-12-2004 στην εφημερίδα Πατρίς του Ηρακλείου: <http://www.patris.gr/articles/48922?PHPSESSID=#.VCO1uVe5Ff0 >.
[1] Σκόρπιοι στίχοι από την πρώτη ενότητα της συλλογής του Νίκου Ψιλάκη ΟΙΝΟΨ ΠΟΝΤΟΣ Φωτοποιητικός περίπλους, εκδ. Καρμάνωρ, Ηράκλειο 2004.
[1] Στα ριζώματα, διαλέγεται με το μύθο: «την ερωτική κλίνη της Σεμέλης στην αγκαλιά του Διός, στηριγμένης στις τρεις γωνίες του κόσμου, για την τέταρτη μη με ρωτήσετε, μη με ρωτάτε!/». Οι στίχοι συνοδεύονται με την κοσμογονική απεικόνιση βουνού, του όρους Δίκτυ πιθανώς: [ Φωτογρ. σελ. 84 ]: «Περιττές αντιφάσεις – μια από τις κύριες λέξεις του ποιητή», σύμφωνα με τον καθηγητή Μ. Γ. Μερακλή. Διαλέγεται με το Γλαύκο, το μάντη Πολύειδο[1]: που «… έπρεπε να νικήσει τον ίδιο το μύθο!» Με την Τριτωνίδα, σκέφτεται πως «είναι καιρός να πλάσομε μια καινούργια μυθολογία». Με τον Άδωνη, την Αφροδίτη, «δεν αμφισβητείται βεβαίως η γέννηση του τοπίου».[1] Με τον Γλαύκο τον Ανθηδόνιο, «σκύβει πάλι στο πηγάδι, / το ίδιο/ για να ρουφήξει το αγέραστο νερό του, / το ίδιο.» Τις Πλειάδες, την Καλυψώ, την Ιφιμέδεια, την Αριάδνη. Στην απεικονιστική “αμφισημία” της Αμφιτρίτης: «στο αμφί- της ο Ποσειδώνας./ Το αμφί είναι η μόνη σιγουριά του! / Θάλασσά μου, βλέπεις, προσπαθώ! Ασκούμαι/ στις αντιστοιχίσεις. Πρωτεύς και Τρίτων, τίποτα δεν λείπει/ από τα δάκτυλά μου,/ μπορώ πια να μετρώ όπως έμαθα/ από το ένα μέχρι το πουθενά/ από το τρία μέχρι την ανατολή/ μπορώ να φτάνω στο άπειρο,/ στην αρχή/ και στο ένα!».
[1] Φορτώνει τις λέξεις του σε Χάρτινες βάρκες [Φωτογρ. σελ.110]: «– κι ας με διαβάζουν, κι ας με ποτίζουν με καινούργιες επιστροφές. Επιβιβάζω τα χρόνια μου στην παιδική μου γραφή./ …παρά θιν’ αλός/ όπου στεκόταν ο Εμπεδοκλής και μάζευε τα ριζώματα.»
[1] «Ψάχνω τ’ όνομά της απελπισμένα, ανασηκώνω τις σιωπές και τις πέτρες, σκοντάφτω πάλι στα χρώματα, σαν αδέσποτα μου φαίνονται, ψημένος πηλός, κομμάτια μιας σάρκας –βλέπεις; – επιμένει να κρατεί το χέρι του κεραμέα/ μόνο τ’ όνομα ψάχνω κι ας ξέρω/ πως σε κάθε στιγμή εκπνέει και μια καινούργια ανακωχή.»: ό.π. σελ. 124.
