Στην Ελεύθερνα Μυλοποτάμου, νομού Ρεθύμνου, οι κάτοικοι πιστεύουν στην ύπαρξη αγίας με το όνομα Καλή και έχουν, μάλιστα, τοποθετήσει την εικόνα της σε σπήλαιο μικρών διαστάσεων (3Χ3Χ2), που, στην πραγματικότητα, είναι ένας αρχαίος λαξευτός τάφος.
Μερικοί, επίσης, από τους λαξευτούς τάφους (ελληνιστικής εποχής), που βρίσκονται περί τα 1.500 μ. βόρεια τού ίδιου χωριού, έχουν διαρρυθμιστεί σε χριστιανικές εκκλησίες (πιθανόν από τον Ε’ αι. και εξής). Τέτοιες είναι η αγία Άννα, η αγία Ελέσα (= άγιος Κωνσταντίνος και αγία Ελένη) και ο άγιος Αντώνιος1. Επίσης, στη νήσο Κίμωλο υπάρχει τοπωνύμιοΑγία Καλή, ενώ στην Πάρο νησίδα2. Στη μνήμη της αγίας Καλής, πάντως, δεν τελείται ποτέ θ. λειτουργία, ούτε ως «αγία» περιλαμβάνεται στο επίσημο εορτολόγιο τής Εκκλησίας.
Η αινιγματική αυτή «αγία» δεν έχει πάντοτε την ίδια ταυτότητα. άλλοτε παρουσιάζεται ως «αγία», άλλοτε ως «ξαδέλφη» της Παναγίας και άλλοτε ως μια απλή γυναίκα. Πλείστες παραλλαγές τού λαϊκού τραγουδιού της Κερά- Καλής περιέλαβε ο Bertrand Bouvier3, ενώ σε κρητική παραλλαγή τού «Μοιρολογιού της Παναγιάς»4, η αγία Καλή εμφανίζεται να επιτιμά την Παναγία, γιατί δεν μπόρεσε, λέγει, να αντιληφθεί ότι η Παναγία δεν εκδήλωνε τον πόνο της για τον Εσταυρωμένο Γιο της, προκειμένου να δώσει κουράγιο και να καταστεί παράδειγμα και στις άλλες χαροκαμένες μάνες, που κι εκείνες χάνουν τα παιδιά τους. Για τη συμπεριφορά της αυτήν η αγία Καλή τιμωρήθηκε από την Παναγία να μην τιμάται με λειτουργία, αν και αγία. Η Παναγία, λοιπόν, θρηνεί για το μαρτύριο τού Γιού της, αλλ’ Εκείνος την παρηγορεί και την προτρέπει να στρώσει τραπέζι (το τραπέζι της παρηγοριάς), για να φάνε όλοι, ακάλεστοι και καλεσμένοι:
Βάνει κρασί στο μαστραπά κι αφράτο παξιμάδι
κ’ ήφαγαν οι ακάλεστοι, φάγαν κ’ οι καλεσμένοι.
Περνά και η Αγιά Καλή, τούτο το λόγο λέει:
-Ποιος είδε γιον εις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι;»
Και πάλι ξαναπέρασε πάλι το ξαναλέει.
-«Άντε κ’ εσύ Αγιά Καλή, Αγιά να μη σε λένε.
Παπάς να μη σε λειτουργά, διάκος να μη σε ψάλλει
μόνο στην άκρη τού γιαλού το κύμα να σε δέρνει.
Κι αν είν’ και ψάλει σε παπάς να τον κωλοκυλήσω,
μέσ’ στον αφρό τση θάλασσας να πα να τόνε πνίξω»,
-«Ώφου, γλυκειά μου Παναγία….»
Είναι, επίσης, χαρακτηριστική και σαφώς ερμηνευτική της στάσης της Παναγίας η απάντησή Της σε παράδοση της Αθήνας, που διασώζει ο Νικόλαος Γ. Πολίτης και που παρουσιάζει την αγιά Καλή ως καλογριά5: «Τότες εγύρισε η Παναγία και της είπε.Σύρε, μάνα Καλή, μήτε να ψάλλεσαι, μήτε να λειτουργιέσαι. Αν κρεμαστώ εγώ, θα κρεμαστούν μανάδες. και αν πνιγώ εγώ θα πνιγούν μανάδε . μονάχα κάθομαι στην παρηγοριά, για να παρηγορηθούν όλες οι μανάδες. Και η μάνα Καλή μετανόησε για όσα είπε κι έφυγε λυπημένη. Και γι’ αυτό, καταλήγει η παράδοση, υπάρχει αγία Καλή μόν’ δε λειτουργιέται». Ο Ν. Γ. Πολίτης σημειώνει και άλλη, Μεσσηνιακή, τη φορά αυτήν, παράδοση6, σύμφωνα με την οποία η αγία Καλή ταυτίζεται με την αγία Άννα, τη Μητέρα, δηλαδή, της Παναγίας, στην οποία δυσφορώντας η Παναγία για παρόμοιο έλεγχο που της έκανε, της είπε:
Άγια Άννα να λογιέσαι,
και να μη δοξολογιέσαι
Παρόμοια εκφράζεται η συμπεριφορά της αγίας Καλής και στο ακόλουθο δημοτικό τραγούδι από τη Μικρά Ασία, όπου ιδιαζόντως σκληρή, ως πέλεκυς, θεωρούμε, «τομώτερος υπέρ πάσαν μάχαιραν…», επιπίπτει εδώ η κατάρα της Παναγίας:
Η Αγία Καλή ηπέρασε απ’ έξω και τση λέγει:
-Ποιος είδε γιο εις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι;
Η Δέσποινα σαν τ’ άκουσε πέφτει, λιγοθυμάει.
Σταμιά νερό την περιχού και πέντε βάζοι μόσχοι
Κι απόντας ησεφέρισε αυτόν τον λόγο λέγει:
-Άντε κι εσύ, Άγια Καλή, και δόξα να μην έχεις,
Άντε που να σε χτίσουνε ανάμεσα πελάους,
Ούτε παπάς να λειτουργά, διάκος να μη σε ψέλνη,
Ούτε κερί και λίβανο μην κάνη εμπροστά σου.
Να γίνει μάντρα των αρνιών και μάντρα των προβάτων,
Κι απάνω στα καμπαναριά κοράκοι να κοιτάζουν.
Εντυπωσιακή, τέλος, είναι παραλλαγή της εν λόγω παράδοσης (από την περιοχή Κισάμου Χανίων προερχόμενη), που καταγράφει ο φίλος κ. Κων. Φουρναράκης, και θέλει αυτήν που έκαμε την παρατήρηση στην Παναγία να είναι η αγία Ελένη(!)- παρότι η τελευταία έζησε σε εντελώς διαφορετική εποχή από την Παναγία- επιχειρώντας, με τον τρόπο αυτόν, ο λαός μας να εξηγήσει γιατί η αγία Ελένη, καίτοι αγία, δεν έχει δική της Ακολουθία και τροπάριο, αλλά αυτήν του γιου της, του Μεγάλου Κωνσταντίνου.
Η παράδοση αναφέρει ότι όταν η αγία Ελένη είδε την Παναγία να κάθεται στο νεκρόδειπνο του Γιού της, είπε:«ποιος είδε γιο εις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι;». Και τότε η Παναγία θυμωμένη της απαντά: «Αγία Ελένη να ‘σαι και μη λουτρουγάσαι». Ο κ. Φουρναράκης, στη συνέχεια, ευστόχως παρατηρεί ότι δεν είναι άσχετο ότι το παραπάνω σπήλαιο τηςΑγίαςή Κεράς Καλής, στην Ελεύθερνα Μυλοποτάμου, βρίσκεται στη θέση Αγία Ελέσα (Ελένη), όπου- όπως σημειώνουμε στην αρχή τού παρόντος λήμματος- υπάρχει μεγαλύτερο σπήλαιο που τιμάται στη μνήμη των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης7. Και ακριβώς το ίδιο μπορούμε να υποθέσουμε και για το σπήλαιο της αγίας Άννας, που βρίσκεται στην ίδια περιοχή με το σπήλαιο της αγίας Καλής και λειτουργείται, ότι, δηλαδή, καθιερώθηκε προς τιμήν της αγίας Άννας, για να αμβλύνει, κάπως, το γεγονός ότι (με συνέπεια προς την παράδοση) δεν λειτουργείται το παρακείμενο σπήλαιο της ταυτόσημης αγίας, που η παράδοση την θέλει Αγία Καλή ή Κερά Καλή8.
Εντυπωσιακή, επίσης, παραλλαγή της ίδιας παράδοσης εμφανίζεται και στο θέμα τού Λουτρού της Παναγίας, όπου, εδώ, ηΜαρία η Μαγδαληνή, που φέρνει τη θλιβερή είδηση της σύλληψης και του μαρτυρίου τού Κυρίου, βρίσκει την Παναγία στο λουτρό της και της φωνάζει επιτιμητικά:
Συ, Παναγιά μου, λούζεσαι μες σ’ αργυρό ληγένι,
Συ, Παναγιά μ’, χτενίζεσαι με φιλτισένιο χτένι
Και το Χριστό τον πιάσανε κ’ Εβραίοι τον σκιτζεύουν (= τον πειράζουν, επίμονα τον ενοχλούν) [Λαογρ. (1934), 255, 48-50]9
Σύμφωνα με κάποιες απόψεις, στην περίπτωση της ανύπαρκτης αγίας Καλής φαίνεται να επιβιώνει καλυμμένη η λατρεία κάποιας αρχαίας νύμφης, μιας καλής νεράιδας10. Και αυτός, ακριβώς, είναι ο λόγος που, σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, η Καλή, αν και «αγία», δεν μπορεί να τιμηθεί με όσα ορίζει η χριστιανική λατρεία.
Να πρόκειται για επιβίωση της λατρείας τη ςΑρτέμιδος Καλλίστης, της οποίας οι μεταμορφώσεις εντοπίζονται σε όλες τις παραλλαγές των αρχαίων ελληνικών παραδόσεων και του νεότερου λαϊκού πολιτισμού από την Ινώ ή Λευκοθέα (Οδύσσ., ε 333- 34)- που υποτίθεται ότι ταυτίζεται με την Καλή-μέχρι την Καλή, την αρχόντισσα των Νεράιδων, που- σε κάποια ξόρκια για τη θεραπεία των προβάτων- συνδέεται με την Παναγία και τον άγιο Ιωάννη, αλλά και την άλλη Καλή, την κόρη ή αδελφή του Μ. Αλεξάνδρου, η οποία, κατά λάθος, ήπιε το αθάνατο νερό που προοριζόταν γι’ αυτόν και ύστερα έπεσε στη θάλασσα- ιστορία που έχει επιβιώσει ευρέως στη λαϊκή παράδοση- και, τέλος, τηνΚαλή των Ορέων της βυζαντινής και νεότερης παράδοσης, παραλλαγμένη στην Κύπρο σε Καλή των Οβκών (Εβραίων), προστάτιδα της μαγείας και των πονηρών πνευμάτων.
Η αγία Καλή, λοιπόν, σύμφωνα με τα τελευταία, είναι μυθικό πρόσωπο αρχαίας ειδωλολατρικής προέλευσης, που επιβίωσε σε ποικίλες μορφές και όχι σπάνια και με μοχθηρό χαρακτήρα11. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο έχει συνδεθεί με προκαταλήψεις για την κακία των Εβραίων και την ευθύνη τους για τη σταύρωση του Χριστού και τα «βάζει» εδώ και με αυτήν την Παναγία.
Σημειώσεις
1. Ελευθερίου Κ. Πλατάκη, «Σπήλαιο της αγίας Καλής στην Ελεύθερνα Μυλοποτάμου Κρήτης», Προμηθεύς ο Πυρφόρος, 23 (1981), 47. Faure Paul, «Eglises Cretoises sous Roche», Κρητολογία 9 (1979), 69.
2. Γεωργίου Κ. Σπυριδάκη, «Έκθεσις Λαογραφικής Αποστολής εις Κίμωλον», Επετηρίς Λαογραφικού Αρχείου, τ. 15-16 (1962- 63), σ. 311- 312, όπου και βιβλιογραφία και ερμηνεία τού τοπωνυμίου.
3. Bertrand Bouvier, La Mirologue de la Vierge. I La chanson polulaire du Vendreti saint. Rome et Geneve 1976, pp. XII+336 (τα περί Αγίας Καλής στις σελ. 266- 288), Ελευθερίου Κ. Πλατάκη, «Σπήλαιο της αγίας Καλής στην Ελεύθερνα Μυλοποτάμου Κρήτης»,ό.π.
4. Θεοχάρη Δετοράκη, Ανέκδοτα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης, Ηράκλειον 1976, σ. 114- 116.
5. Νικολάου Γ. Πολίτη, Μελέται περί τού βίου και της γλώσσης τού Ελληνικού Λαού- Οι παραδόσεις τού ελληνικού λαού, Μέρος Α’, Εν Αθήναις 1904, 102- 103.
6. Νικολάου Γ. Πολίτη, Οι παραδόσεις τού ελληνικού λαού, Μέρος Β’, 787.
7. Παύλου Γ. Βλαστού, Βουκολικόν, ό.π., 22.
8. Ελευθερίου Κ. Πλατάκη, «Σπήλαιο της αγίας Καλής στην Ελεύθερνα Μυλοποτάμου Κρήτης», ό.π., 48.
9. Margaret Alexiou, O τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση, Αθήνα 2002, 141.
10. Παύλου Γ. Βλαστού, ό.π., σ. 22.
11. Margaret Alexiou, ό.π., 142.
πηγή: politistiko-rethymno.
