Τοπωνύμια : Η Κασταμονίτσα Νομού Ηρακλείου (προσεγγίσεις ιστορίας)

Απόσπασμα από το βιβλίο του Γεωργίου Κορναράκη ” Προσεγγίσεις Ιστορίας”

Για την Κασταμονίτσα έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η ονομασία της ανάγεται σε κατοίκους που ήλθαν ως οικιστές από την Κασταμονή[1] του Πόντου της Μ. Ασίας. Το όνομα της Κασταμονής επιζεί στην Ελλάδα σε ένα αθωνικό μοναστήρι, τη Μονή Κασταμονίτου, το οποίο λέγεται ότι το ίδρυσαν μοναχοί από την Κασταμονή. Πολλά όμως τα ερωτήματα για την προέλευση (ετυμολογική και ιστορική) του εξεταζόμενου τοπωνυμίου. Η αναγωγή σε παλαιά καταγωγή έγινε ίσως προκειμένου να του προσδώσουν κύρος και αίγλη ή για να αποκτήσει σπουδαιότητα ο τόπος και οι άνθρωποι, αν εδραιωθεί η άποψη της ίδρυσης από επιφανείς προγόνους.

Έτσι, αν υποθέσουμε ότι η Κασταμονίτσα χτίστηκε κατά τη Β΄ Βυζαντινή περίοδο στην Κρήτη, όπως ισχυρίζονται κάποιοι, σε προφορικό ή και γραπτό ιστορικό λόγο, γιατί παραδόξως χάνονται τα ίχνη της την Ενετοκρατία (1204-1669); Το χωριό έπρεπε να υπάρχει, αφού πρόκειται για ιστορική περίοδο συνέχεια της προηγούμενης δηλαδή της Β΄ Βυζαντινής. Ας θεωρήσουμε λοιπόν ότι οι Ενετοί δεν εργάστηκαν ορθά και δεν κατέγραψαν το τοπωνύμιο στους καταλόγους και τους χάρτες τους (πράγμα απίθανο!). Οι Τούρκοι γιατί δεν το έγραψαν στην απογραφή του 1671; Μήπως έκαναν επίσης λάθος;

Λάθος όμως επαναλαμβανόμενο είναι σκόπιμο ή μήπως πραγματικά δεν υφίσταται ο οικισμός και ως μη υφιστάμενος δεν μπορεί να καταγραφεί κιόλας; Αλλού θα πρέπει επομένως να αναζητηθεί η προέλευσή του. Γιατί να αποκλειστεί υστερότερη εγκατάσταση; Αν υπήρχε μια τέτοια εγκατάσταση από την Κασταμονή, είναι πιθανό η ονομασία να ήταν και διαφορετική π.χ. με πρόταξη της λέξης Νέα, δηλαδή Νέα Κασταμονή, όπως συμβαίνει με τα τοπωνύμια Νέα Αλικαρνασσός, Νέα Σμύρνη, Νέα Ερυθραία κ.λπ. (βλ. σχετικά Κορναράκης 2000).

Όσοι όμως ισχυρίζονται την άποψη ότι το τοπωνύμιο Κασταμονίτσα προέρχεται από εγκατάσταση ανθρώπων από την Κασταμονή της Μ. Ασίας κατά τη Β΄ Βυζαντινή περίοδο ας απαντήσουν με πειστικά επιχειρήματα στο ερώτημα γιατί δεν υπάρχει το τοπωνύμιο στους ενετικούς καταλόγους και στην Α΄ τουρκική απογραφή (1671).

Η τοποθεσία της Κασταμονίτσας «στου Λιχένι», παραφθορά προφανώς εκ του Λιχάνι. Παραπέμπει στον παλαιό οικισμό Λι-χάνι, ο οποίος εγκαταλείφτηκε

Ενδεχομένως να πρόκειται για πλάνη η πίστη ότι η λέξη Κασταμονίτσα οφείλει το όνομα σε αποίκους της Κασταμονής της Μ. Ασίας που ήλθαν κατά τη Βενετοκρατία, αφού όπως παραπάνω εδείχθη δεν υπάρχει ο οικισμός την περίοδο της Ενετοκρατίας, τότε δηλαδή που υποστηρίζεται ότι εγκαταστάθηκαν στο χώρο άποικοι από την Κασταμονή της Μ. Ασίας. Το τοπωνύμιο δηλαδή Κασταμονίτσα το σχετίζουν με την Κασταμονή –Κασταμονίτσα.

Ο οικισμός Κασταμονίτσα βρίσκεται στους πρόποδες του όρους Δίκτη σε υψόμετρο 520 μ. (ύψωμα Σκλώπα) και Νοτιοανατολικά της Λύκτου. Βόρεια του οικισμού Κασταμονίτσα βρίσκεται ένας μικρότερος οικισμός με το όνομα Τοίχος, ονομασία που την οφείλει στο παρακείμενο υδραγωγείο ρωμαϊκής εποχής, το οποίο και ευρύτατα αποκαλείται «τοίχος».

Πρώτος ο Σ. Ξανθουδίδης στο έργο του Χάνδαξ – Ηράκλειον (Ξανθουδίδης 1964) αναφέρει στα χωριά του Κάστρου (Ηρακλείου) μεταξύ άλλων και την Κασταμονίτσα Πεδιάδος ως όνομα προερχόμενο από την Κασταμονή της Μ. Ασίας. Ο Σ. Σπανάκης (Σπανάκης 1971, 2006) αντιγράφει και αναπαράγει την πληροφορία και υποστηρίζει επίσης ότι η ονομασία του οικισμού δόθηκε από τους πρώτους οικιστές του χώρου, που, όπως ισχυρίζεται, ήρθαν από την Κασταμονή της Μ. Ασίας τη Βενετοκρατία.

Ως τεκμήριο λαμβάνεται το γεγονός ότι στην περιοχή του οικιστικού τοπωνυμίου βρίσκεται βυζαντινός ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Παρά το ότι εισηγείται αυτή την άποψη, δεν αιτιολογεί το γεγονός γιατί ο οικισμός δεν αναφέρεται στις βενετικές απογραφές, αλλά και ούτε στην πρώτη τουρκική απογραφή του 1671, και ούτε στα μέσα του 18^ου αιώνα, όπου αναφέρονται μικρότεροι κοντινοί οικισμοί.

Από τις μεταφράσεις των Τουρκικών Αρχείων Ηρακλείου του Ν. Σταυρινίδη (1-7-1721, Δ’. σελ. 105) γίνεται γνωστό ότι ο Μουσταφά Αγάς γιος Αμπουλμπακή, γενίτσαρος, κάτοικος Χάντακα, πουλεί στον Αλή Αγά γιο Μεχμέτ, γενίτσαρο τα παρακάτω χωριά της Επαρχίας Πεδιάδος, τα οποία είχε αγοράσει ως μαλικιανέ[2] από το δημόσιο. Το χωριό Αμαριανό[3] καταγεγραμμένο αντί 24.558 άσπρων, το χωριό Ξιδά αντί 21.650 άσπρων, το χωριό Ασκούς αντί 16.809 άσπρων και το χωριό Λιχάνι αντί 2.255 άσπρων.

Ο σημερινός οικισμός Κασταμονίτσα

Παρατηρείται ότι 100 χρόνια πριν τη μεγάλη Ελληνική Επανάσταση δεν υπάρχει το χωριό Κασταμονίτσα στην περιοχή. Αντίθετα, καταγράφεται το μικρό χωριό Λιχάνι, που μας παραπέμπει στο σημερινό αγροτικό τοπωνύμιο του οικισμού «στου Λιχένη». Καταγράφονται επίσης και άλλοι οικισμοί γύρω από την αρχαία Λύττο (Ξιδάς, Ασκοί κ.λπ) αλλά όχι η Κασταμονίτσα.

Πρώτη φορά απαντάται το τοπωνύμιο στον Κώδικα Θυσιών του 1821 (σελ. 17, 163) καθώς και λίγο αργότερα, στην Αιγυπτιακή απογραφή του 1834. Προκύπτει από εδώ το ερώτημα. Μήπως η ονομασία Κασταμονίτσα είναι νεότερη ονομασία;

Τίθενται ιστορικά ερωτήματα αναφορικά με το τοπωνύμιο Κασταμονίτσα. Εφόσον υποστηρίζεται ότι η ίδρυσή του ανάγεται στη Β΄ Βυζαντινή περίοδο, πώς ξαφνικά εμφανίζεται το 1821 και στην Αιγυπτιακή απογραφή του 1834, δηλαδή δεν εμφανίζεται την Ενετοκρατία και των πρώιμη τουρκοκρατία, ενώ εμφανώς μικρότεροι οικισμοί γύρω αναφέρονται;

[1] Κασταμονή. Η Βυζαντινή Κασταμών ή Κασταμπόλ ή Καστάμπουλου των Τούρκων. Ορισμένοι υποθέτουν ότι το όνομα της πόλης ήταν Κάστρον Κομνηνοί (Κασταμονή). Η Άννα Κομνηνή στην «Αλεξιάδα» αναφερόμενη στην Κασταμονή την αποκαλεί «παππώαν πόλιν». Το 1379 η πόλη αλώθηκε από τον Οθωμανό σουλτάνο Βαγιαζίτ Α (Γιλντιρίμ) (Από την Ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια Βικιπαίδεια).

[2] Έμπαινε στη δικαιοδοσία και την προστασία της σουλτανομήτορος.

[3] Παρατηρείται μέσα από τα έγγραφα ότι 100 χρόνια πριν την Μεγάλη Ελληνική Επανάσταση του 1821 το χωριό Αμαριανό είναι το πολυανθρωπότερο ή το πλουσιότερο της κεντρικής Απάνω Ρίζας.

Η μη καταγραφή ενός οικισμού από τους Ενετούς μάλλον θα πρέπει να θεωρείται ατόπημα και μέγιστο σφάλμα, το οποίο είναι αξιοπερίεργο πώς επαναλαμβάνεται. Οι Ενετοί ήταν υποχρεωμένοι εκ των πραγμάτων να καταγράφουν τους οικισμούς, εφόσον έπαιρναν ποπολάρους απ’ αυτούς, τους οποίους χρησιμοποιούσαν ως ερέτες (=κωπηλάτες) στις γαλέρες του Βασιλείου της Κρήτης (Δετοράκης 1996, Κορναράκης 2000). Αυτούς τους είχαν ανάγκη ειδικά στους αγώνες που διεξήγαν στη θάλασσα με τους Τούρκους. Εξάλλου γνωρίζουμε πόσο οι Ενετοί ήταν λεπτομερείς στις περιγραφές πραγμάτων και γεγονότων, έτσι δε θα υπήρχε περίπτωση να γινόταν σε συνεχείς απογραφές το ίδιο λάθος και να μην αναγράφεται κάποιος οικισμός στους καταλόγους. Καταλήγουμε λοιπόν στο συμπέρασμα ότι ο οικισμός δεν υπήρχε στη Βενετοκρατία και για το λόγο αυτό δεν αναφέρεται στα έγγραφα.

Αντίθετα, γνωρίζουμε στη Βενετοκρατία το 1380 κάποιο οικισμό (cas. [=casale] Castano) Κάστανο (Elizabeth Santschi, Regestes des arrets…, etc, σελ. 221) στο διαμέρισμα του Χάντακα, που προσομοιάζει με τη ρίζα του τοπωνυμίου Κασταμονίτσα, ο οποίος δεν αναφέρεται σε καμιά απογραφή, αλλά εικάζεται ότι είναι οι Κασάνοι (Σπανάκης 2006, σελ. 375). Το Κάστανο στο Χάντακα, αλλά και το Καστανίτσα στην Πελοπόννησο, είναι μάλλον φυτώνυμα. Γνωρίζουμε ότι από φυτά παράγονται τοπωνύμια (π.χ. Σπαρτιάς, Κισσός, Μουρνιά, Σφάκα κ.ά.). Δεν αποκλείεται λοιπόν από το φυτό καστανιά να προέκυψε με παραφθορά το Κασταμονίτσα και να έχει σχέση με το Κάστανο. Μια πληροφορία για την ύπαρξη μιας καστανιάς κοντά στο βυζαντινό ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Κασταμονίτσα δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί (Κορναράκης 2000).[1] Χρειάζεται να σημειωθεί ότι υπάρχει σε πολύ μικρή απόσταση από τον παραπάνω αναφερόμενο ναό το τοπωνύμιο «Καστανιά» και έτσι δηλώνεται σήμερα από τους κατοίκους της Κασταμονίτσας στο έγγραφο της Εφορείας Ε9. Την πληροφορία αυτή οφείλω στον φαρμακοποιό κ. Φ. Παπαδοκωστάκη που έχει αγροκτήματα στο χωριό και δηλώνει το τοπωνύμιο Καστανιά 200-300 μέτρα νότια του ναού της Παναγίας. Δεν φαίνεται λοιπόν να απέχει μακριά η άποψη ότι από το τοπωνύμιο καστανιά + μονή > Καστα-μονή > Κασταμονίτσα (υποκοριστικό).

Επίσης στις 13 Οκτ. 1866 (κατ’ άλλους 14) έγινε πεισματώδης μάχη στο Χαυγά Κασταμονίτσας. Οι Τούρκοι είχαν στήσει το πυροβολικό τους σε αγροτική περιοχή των Ασκών (σημερινή Αγ. Βαρβάρα) και  χτυπούσαν τους επαναστάστες στο Χαυγά. Οι χριστιανοί ηττήθηκαν (φονεύθηκαν 70 περίπου) και πληγώθηκε ο Α. Ζωγράφος, ενώ εφονεύθησαν από το Αβδού ο προεστός του χωριού Κ. Ανδρουλάκης, ο φρούραρχος της Πεδιάδας από το Αβδού Εμμ. Χατζή Γ. Τηλιανάκης (ή «Ανάμισης» καθώς ήταν μεγαλόσωμος).

Σήμερα ακούγεται ως τοπωνύμιο στην Κασταμονίτσα το Λαγκάδι του Ανάμιση. Σε μεγαλύτερο ύψος σκοτώθηκε πολεμώντας ο ιερομόναχος της Καρδιώτισσας Καλλίνικος Αρχαύλης και το μέρος ακούγεται σήμερα Καλόγερος στην περιοχή της Κασταμονίτσας. Είναι το ίδιο μέρος που μετακόμισαν τον ασύρματο κατά τη Γερμανική κατοχή για την οργάνωση της απαγωγής του Κράιπε οι πατριώτες αντιστασιακοί.

Οι κάτοικοι της Κασταμονίτσας έπαιξαν τεράστιο ρόλο κατά την σχεδίαση και επιχείρηση απαγωγής του γερμανού στρατηγού της Κρήτης Κράιπε. Σημαντικότατο ρόλο έπαιξε η μάντρα του Σηφογιάννη στην τοποθεσία Καράς το πηγάδι. Ο Σηφογιάννης (Ιωάννης Σηφάκης) γεννήθηκε στο διπλανό χωριό Αμαριανό και ο πατέρας του λεγόταν Σηφομανώλης. Ακριβώς και για το λόγο αυτό βάφτισε τον Πρωτότοκο γιό του Μανώλη. Είχε ακόμη δυο αδελφές τη Σοφία Σηφάκη (Σηφοσοφία) η οποία παντρεύτηκε στο Αμαριανό τον Γεώργιο Κορναράκη και την Κατερίνα Σηφάκη (Σηφοκατερίνα) που παντρεύτηκε στο Αμαριανό επίσης τον Αντώνιο Φραγκιαδάκη.

Ο Σηφογιάννης βρέθηκε στην Κασαμονίτσα ως «βοσκάκι» και εκεί παντρεύτηκε κατόπιν. Δεν έπαψε να έχει συνεχή επικοινωνία με το Αμαριανό, αφού οι αδελφές του κατοικούσαν εκεί. Από έγγραφα που έχουν διασωθεί φαίνεται ότι τα αδέλφια μεταξύ τους είχαν και οικονομικές βοήθειες.

Ο Σηφογιάννης εργατικός όπως ήταν και φιλοπρόδος έκανε κινητή περιουσία στην Κασταμονίτσα (κοπάδι) που τους μεν καλοκαιρινούς μήνες είχε ως ορμητήριο τη μάντρα στης Καράς το Πηγάδι, τους δε χειμερινούς μήνες κατέβαζε το κοπάδι του στα χειμαδιά στον «Κολόκυθο».

Στη μάντρα του στης «Καράς το Πηγάδι» τη γερμανική κατοχή υπήρχε ασύρματος για την επικοινωνία των συμμαχικών δυνάμεων. Ο Σηφογιάννης, ετών 81 (+1971), είχε φιλοξενήσει πολλές φορές, τόσο στο σπίτι του στην Κασταμονίτσα όσο και στη μάντρα του στο Βουνό (Αόρι), Άγγλους και άλλους συμμάχους μας που συμπαραστέκονταν στον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων. Επίσης ο γιός του Σηφογιάννη, ο Σηφάκης Εμμανουήλ του Ιωάν., ο επιλεγόμενος Σηφομανόλης, ετών 68 (+1983), φιλοξενούσε μόνιμα, την περίοδο της Γερμανικής Κατοχής, Άγγλους και Αντάρτες στον οντά του σπιτιού του στο Μετόχι Κασταμονίτσας. Αλλά και τα σπίτια των αδελφών του στο Αμαριανό ήταν τόποι συγκέντρωσης των πατριωτών και των ξένων. Μάλιστα η πρώτη επαναστατική συγκέντρωση στο Αμαριανό έγινε στο σπίτι της αδελφής του Σηφοσοφίας που ήδη πενθούσε για την πρώτη απώλεια παιδιού της στο Β παγκόσμιο πόλεμο, του Λευτέρη Κορναράκη.

[1] Γ. Κορναράκης (2000), ό.π. Ο Γεώργιος Κοντάκης ο επονομαζόμενος και Κοντογιώργης κάτοικος Κασταμονίτσας το 1990, υπέργηρος ήδη, με είχε πληροφορήσει ότι την περίοδο της Τουρκοκρατίας δυτικά του χωριού υπήρχε μια καστανιά και παραπέρα η τοιχογραφημένη εκκλησία της Κοιμήσεως της Παναγίας που ήταν μια μικρή μονή. Ελέγετο λοιπόν στα χρόνια του ότι η Κασταμονίτσα πήρε το όνομα από την καστανιά + μονή > Κασταμονίτσα ή από τη μια καστανιά > καστανιά+μονή (μονός, -ή, -ό πολλαπλασιαστικό του μία) Κασταμονή > Κασταμονίτσα (υποκοριστικό φυτώνυμο).

[2] Από παλαιότερους κατοίκους των δυο κοντινών χωριών μαρτυρείται πετροπόλεμος μεταξύ τους, με μήλον της έριδος το ύψωμα του Αγ. Γεωργίου του Κεφαλιώτη που βρίσκεται ανάμεσα στα δυο χωριά. Ήταν άραγε ένας αγώνας των παλαιότερων κατοίκων του Αμαριανού και Κασταμονίτσας για επικράτηση στην περιοχή ή απλά ήταν ένα «βάρβαρο παιχνίδι» που κατά περιπτώσεις είχε και σοβαρούς τραυματισμούς; Να έχει τη βάση του αυτό το γεγονός σ’ αυτή την μετεγκατάσταση ή σε υποφώσκουσα αντιπαλότητα;